Ceglane zamki rozsiane po całym terenie byłego państwa zakonnego są widoczną pamiątką po sile i bogactwie panujących tu dawniej krzyżaków. Niegdyś wielkie i potężne, dziś najczęściej są jedynie świadectwem minionej chwały. Nadal jednak warto do nich zaglądać w poszukiwaniu wiedzy i przygód.

Krzyżacki zamek konwentualny w Radzyniu Chełmińskim nazywany był drugim co do piękności zamkiem krzyżackim na ziemiach polskich, ustępując jedynie malborskiej warowni. Dziś zostało z niego niewiele. Zniknęła znaczna część murów i wież, a reszta w jest w większości pozbawiona ozdób czy elementów wyposażenia.

Nie znaczy to jednak, iż zamek jest pusty. Nagie mury, nietknięte (na szczęście!) ręką czyściciela cegieł, są wspaniałymi nośnikami historii, zarówno tej bliższej naszym czasom, jak i tej bardziej zamierzchłej. Z zamku pozostało też na tyle dużo, że oczyma wyobraźni bez problemu zobaczyć można, jak wyglądał on w przeszłości.

Historia zamku

Pierwszy obiekt obronny, o konstrukcji drewniano-ziemnej, wybudowano w tym miejscu już w roku 1234. Doceniając wartość tej lokalizacji, Krzyżacy rozpoczęli wkrótce dalsze prace fortyfikacyjne i wznieśli konstrukcję murowaną. Ostatecznie, w latach 1310–1330, powstała konstrukcja, której pozostałości przetrwały do dnia dzisiejszego.

W latach swej świetności zamek w Radzyniu Chełmińskim był zapewne zachwycającą budowlą. Jak określił to Tomasz Torbus:

Zamek w Radzyniu Chełmińskim jest powszechnie uznawany za modelowy przykład siedziby konwentu w państwie zakonnym […]. Dzięki wyjątkowej klasie artystycznej odegrał on w pierwszej połowie XIV wieku tę samą rolę, co w końcu tego stulecia Pałac Wielkiego Mistrza w Malborku. W tym drugim wypadku mamy jednak do czynienia z niezwykłymi formami obiektu o wyjątkowej funkcji, podczas gdy zamek w Radzyniu stanowi kulminację procesu rozwoju typu budowli, któremu przypisano wiele założeń.

Pierwszy poważny chrzest bojowy zamek radzyński przeszedł podczas wielkiej wojny z lat 1409–1411. Wojska polskie rozpoczęły jego oblężenie niedługo po grunwaldzkiej wiktorii, jednak większość sił Jagiełły skierowała się pod Malbork, stąd też Krzyżacy byli w stanie utrzymać zamek. Zasadniczy szturm miał miejsce dopiero 21 września, kiedy to na twierdzę uderzyły chorągwie wracające na południe po nieudanym oblężeniu zakonnej stolicy. Tak zdobycie zamku przedstawił Jan Długosz:

Skoro bowiem rozeszła się wieść w obozie, że król nazajutrz postanowił uderzyć na zamek, rycerstwo zaledwie posiliwszy się nieco w południe, z własnej ochoty i bez rozkazu królewskiego chwyciło za broń i pobiegło pod mury Radzynia. Nikt nie prowadził ich do szturmu, ale sami, rzuciwszy się z najgorętszym zapałem, nacierać poczęli ze wszystkich stron i dobywać zamku.

A lubo Krzyżacy i inni oblężeńcy przez pięć godzin przeszło z wielką bronili się walecznością, gdy wszelako rycerstwo polskie zacięcie szło do szturmu, sypiąc gęsto z luków i innej strzelby pociski, tak iż nikt z przeciwnej strony nic śmiał i palca pokazać, znękani zatem przemocą i upadli na duchu, przymuszeni byli zaniechać dalszej obrony i z zamku ustąpić. […]

Oblężeńcy zatem, tylu niebezpieczeństwy ściśnieni, bojąc się, aby nie padli ofiarą zagrzanej rycerstwa ochoty, rzucili broń i otwarli bramy królowi: który wszedłszy do zamku o ponieszpornej godzinie (completorii hora), wszystkim oblężeńcom i brańcom, między którym i było piętnastu Krzyżaków, starców sędziwych, życie darował, wszelako zabrał ich do niewoli. Znalazłszy zaś w zamku znakomite skarby, klejnoty i bogato sprzęty, tudzież wielkie żywności zapasy, pieniądze i kosztowniejsze rzeczy rozdał między rycerstwo, żywność zaś zostawił w zamku.

Krzyżacy próbowali co prawda odzyskać swą własność, jednak polska załoga utrzymała się w Radzyniu aż do podpisania I pokoju toruńskiego w 1411 roku.

Kolejne walki miały tu miejsce podczas wojny 13-letniej, kiedy to dwa tygodnie po jej wybuchu siły Związku Jaszczurczego zdobyły zamek szturmem i odparły krzyżacki kontratak. Ostatecznie, obiekt znalazł się na trwałe w polskich rękach po podpisaniu II pokoju toruńskiego i stał się siedzibą miejscowego starosty. Gdyby nie późniejsze wydarzenia, zamek mógłby przetrwać w dobrym stanie do dnia dzisiejszego jako siedziba różnych urzędów i innych instytucji miejskich. Tak się jednak nie stało.

We wrześniu 1628 roku pod zamek podeszli Szwedzi. Gustaw Adolf przemierzał Pomorze, chcąc zadać Rzeczpospolitej na tyle duże straty, by zmusić króla Zygmunta III Wazę do zawarcia niekorzystnego dla niego pokoju. Idąc w kierunku Brodnicy, Szwedzi zaatakowali również zamek w Radzyniu. Ta niegdyś potężna i groźna budowla po upływie 300 lat była już niestety łatwym celem dla nowoczesnej artylerii.

Na skutek ostrzału, zawaleniu uległa zachodnia i północna część zamku. Zniszczeń tych nigdy nie naprawiono, co jednak ma też swoje dobre strony. XVII-wieczna odbudowa doprowadziłaby do zmiany całej bryły zamku i zasłonięcia (lub zniszczenia) znacznej części XIV-wiecznej substancji.

O stanie budowli po tak traumatycznych przejściach najlepiej świadczy lustracja z 1664 roku:

Fundowania jest krzyżackiego, wewnątrz od nieprzyjaciela po części zrujnowany, jednak przez dzierżawców przy pierwszej bramie wjazdu kilka izdeb naprawione i browarek drewniany postawiony. Stajnie pobudowane, ale naprawy potrzebują […]. W drugim dziedzińcu przez fosę połowa pokojów funditus w ruinie, a w drugiej połowicy kilka izdeb i kaplica zostaje, jednak naprawy potrzebują.

Kolejne zniszczenia miały miejsce w 1655 roku, również za sprawą Szwedów. Po I rozbiorze zamek zajęli Prusacy i urządzili tu biura, jednak już niebawem przeniesiono je do miasta. Od 1776 roku budynek stał opuszczony, a cztery lata później władze pruskie zezwoliły na jego rozbiórkę.

O skuteczności mieszczan w rozbieraniu zamków łatwo się przekonać, zwiedzając Gdańsk i szukając pozostałości tamtego zamczyska. Na szczęście w 1837 roku cofnięto zezwolenie, a zamek otoczono opieką konserwatorską. Dzięki temu pozostałości twierdzy dotrwały do naszych czasów jako trwała ruina.

Zamek dziś

W chwili obecnej zamek w Radzyniu Chełmińskim stanowi bardzo ciekawą atrakcję turystyczną, nie tylko ze względu na zachowane części oryginalnej budowli. Przez stulecia zamek odwiedzali ludzie spragnieni mocnych wrażeń i obcowania z historią, a wielu z nich postanowiło zostawić po sobie widoczny ślad w postaci napisów na murach. Dzięki temu uważny zwiedzający może zapoznać się z setkami różnego rodzaju napisów rozsianych po całym zamku. Prawdziwi koneserzy polskich produkcji telewizyjnych docenią również widoczne jeszcze ślady po kręceniu serialu „Samochodzik i templariusze”.

Całość obiektu obdarzona jest pewnym surowym urokiem. Dzięki ograniczeniu dotychczasowych prac konserwatorskich do minimum zwiedzający mają możliwość bezpośredniego obcowania z oryginalną materią historyczną, mając pewność, że oglądają pozostałości XIV-wiecznej zabudowy, a nie późniejsze przebudowy czy modyfikacje.

Dla osób spragnionych innego rodzaju atrakcji przeznaczono niewielką wystawę w piwnicach zamkowych, gdzie można zapoznać się m.in. z replikami średniowiecznego uzbrojenia czy machinami tortur. Warto również zdobyć się na pewien wysiłek i wejść na wieżę, by cieszyć się wspaniałym widokiem.

Zwiedzanie wnętrza obiektu warto połączyć ze spacerem wokół murów. Dzięki temu zapoznać się z otoczeniem zamku czy pozostałościami gdaniska (wieży zamkowej mieszczącej latryny). Od strony południowej z kolei widoczne są doskonale zachowane zdobienia wykonane z zendrówek, czyli cegieł wypalonych do granicy zeszklenia. Taki spacer jest również doskonałą lekcją na temat lokalizowania średniowiecznych zamków i formowania ich otoczenia w celach obronnych.

Podsumowanie

Zamek w Radzyniu Chełmińskim to ciekawy zabytek o interesującej przeszłości. Historia nie była dla niego łaskawa, lecz dzięki temu powstała bardzo interesująca bryła, trwała ruina umożliwiające obejrzenie krzyżackich murów nie tylko z zewnątrz, ale i w przekroju. Zachowane pomieszczenia są za to pięknym świadectwem kunsztu ich twórców, jak i początkowych funkcji tego obiektu. Mówiąc krótko, jest to obiekt wart odwiedzin.

Zachęcamy również do śledzenia profilu zamku na Facebooku.

Bibliografia

Źródła

• Jana Długosza Kanonika Krakowskiego Dziejów Polskich Ksiąg Dwanaście, przekład Karola Mecherzyńskiego, t. 4, ks. 11, 12, W drukarni „Czasu” W. Kirchmayera, Kraków 1869.

Opracowania

• Jacek Bednarek, Radzyń Chełmiński. Ruina zamku komturów krzyżackich, [w:] tegoż, Zamki Polskie, [dostęp: 3 września 2018], <http://www.zamkipolskie.com/radz/radz.html>.
• Wojciech Korzeniak, Czasy potęgi zamku krzyżackiego w Radzyniu Chełmińskim, Wąbrzeskie Zakłady Graficzne, Radzyń Chełmiński–Wąbrzeźno 2007.
• Jarosław Łuczyński, Turystyka dziedzictwa kulturowego dzieci i młodzieży w województwie kujawsko-pomorskim na przykładzie jej wybranych aspektów, [w:] Życie codzienne w regionie kujawsko-pomorskim, pod. red. Waldemara Rozynkowskiego i Małgorzaty Strzeleckiej, Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Toruń 2011.
• Mieczysław Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskiem, Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, Lwów–Warszawa 1924.
• Patrycja Piłat, Zamek Radzyń Chełmiński, Radzyń Chełmiński 2016.
• Radzyń Chełmiński. Ciekawostki z historii zamku i grodu, [w:] Zamki Polskie, dostęp: 3 września 2018], <http://www.zamki.name/Kujawy/radzynch.php>.
• Radzyń Chełmiński. Średniowieczny zamek krzyżacki, [w:] Zamki Polskie. Serwis historyczno-krajoznawczy, [dostęp: 3 września 2018], <https://zamki.res.pl/radzyn.php>.
• Tomasz Torbus, Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk 2014.