Niewielu współczesnych historyków zdaje sobie sprawę z istnienia Zachodniej Straży Obywatelskiej. Jeszcze mniej osób wie, że ZSO wydawała własny periodyk. Jego lektura może prowadzić do dosyć zaskakujących wniosków.

100 rocznica odzyskania niepodległości to świetna okazja do spojrzenia wstecz na pierwsze lata istnienia odrodzonej Polski. Bardzo ważnym źródłem do poznania mentalności naszych ówczesnych rodaków jest prasa lokalna, pokazująca myśli i dążenia określonych grup społecznych. Odradzająca się Polska składała się przecież z terenów trzech zaborów, posiadających różną historię kształtującą odmienną mentalność ich mieszkańców. Wszyscy byliśmy Polakami, ale w każdym zakątku naszego kraju rozumiano to trochę inaczej.

Czym był „Tygodnik Oświatowy”?

Zachodnia Straż Obywatelska, mając na uwadze nie tylko obronę Wielkopolski i Pomorza przed bolszewikami i Niemcami, usiłowała prowadzić działalność propagandową mająca na celu wzmacnianie polskości i mobilizowanie Polaków do walki z wrogiem zewnętrznym, ale też i wewnętrznym. Jednym ze środków do realizacji owego celu był „Tygodnik Oświatowy”, będący oficjalnym organem prasowym ZSO. Co więcej, kierownictwo Straży wymagało, by periodyk ten był odczytywany na spotkaniach ZSO, żądając nawet składania odpowiednich meldunków w tej sprawie.

Pierwszy numer czasopisma opublikowano 31 października 1920 roku, ostatni zaś 24 lipca 1921. Samo pismo, mimo krótkiego okresu ukazywania się, zdążyło przejść kilka niewielkich zmian tytułu.

Poza zmianami nazwy począwszy od numeru piątego w nagłówku znajdowało się hasło: „Bogu tylko i Ojczyźnie – służ w młodości i siwiźnie!”. Za wydawanie i redagowanie pisma odpowiedzialny był Wydział oświatowo – prasowy Komendy Wojewódzkiej (od nr 11 – Głównej Komendy Z.S.O.) pod kierownictwem Tadeusza Wieczorkiewicza. Początkowo druk odbywał się w Drukarni Zjednoczenia Młodzieży w Poznaniu, a od nr 7 korzystano z usług Drukarni „Dziennika Poznańskiego”.

Biorąc pod uwagę numerację pochodzącą od redakcji, ukazało się 25 numerów „Obywatela”. Dwukrotnie opublikowano wydania podwójne, tak więc fizycznie pojawiły się 23 zeszyty. Objętość pojedynczego numeru wahała się od 4 do 8, a nawet 16 stron w wypadku wydań podwójnych, warto jednak wspomnieć, iż format czasopisma również ulegał wahaniom. W żadnym z numerów nie zamieszczono ilustracji.

Profil czasopisma

Zacytujmy opinię zawartą w pracy „Swojskość i obcość w regionie kujawsko-pomorskim”: „Od 1 listopada 1920 roku ukazywał się «Tygodnik Oświatowy» Zachodniej Straży Obywatelskiej, będący tubą endecji, często agitujący za zachowaniem odrębności dzielnicowej”. Choć podana tu data pierwszego wydania jest błędna, to sama ocena wydaje się być trafna. O endeckim charakterze samej ZSO, więc i omawianego czasopisma, pisze również Daria Kołodziejska.

Sama redakcja bardzo jasno zarysowała w pierwszym numerze cel powstania i funkcjonowania pisma:

Chcąc podnieść ducha obywatelskiego, postanowiła Komenda Wojewódzka Zachodniej Straży Obywatelskiej szerzyć oświatę wśród członków swoich za pomocą regularnych odczytów, które dojść muszą chociażby do najodleglejszego zakątka. Każda wieś winna usłyszeć prawdę dziejów naszych. Każdy członek winien się dowiedzieć, do czego jest wobec Ojczyzny zobowiązany. Zdrową myśl patriotyczną, którą usłyszy na odczytach Zachodniej Straży Obywatelskiej, niechaj zanosi ze sobą do domu i głosi innym. Tu winien występować jednak j a k o  o b y w a t e l  d b a j ą c y  o  d o b r o  całej  O j c z y z n y, działając nie dla korzyści pewnej grupy ludzi, lecz dla dobra c a ł e g o społeczeństwa polskiego.

Patrząc na tytuły artykułów, można pokusić się o wyróżnienie kilku najważniejszych tematów poruszanych na łamach Tygodnika. Pojawiały się tu materiały dotyczące Górnego Śląska, pomocy Wilnu czy też historii i geografii ziem polskich. Poruszano też kwestie przyszłego ustroju Polski, a nawet zamieszczono tekst konstytucji z 1921 roku. Rzecz jasna nie zabrakło także artykułów traktujących o szeroko rozumianym wychowaniu, przede wszystkim moralnym i obywatelskim.

W całym czasopiśmie da się też wyczuć pewne natężenie antysemityzmu. W tygodniku znajdowała się osobna rubryka poświęcona Żydom, zatytułowana „Kącik żydoznawczy”. W tej serii pojawiły się jedynie trzy artykuły (nr 15, 20 i 22), jednak mniejsze i większe „wstawki” dotyczące Żydów rozsiane są po rozmaitych artykułach i numerach.

Na łamach tygodnika spotkać więc można twierdzenia takie, jak: „Możnowładztwo żydowskie zagraża Rzeczypospolitej, skupiwszy naokół siebie wielkie kapitały, złoto, handel i prasę”, „Kiedy Polska powstała, poprzysięgli jej Niemcy i żywioły żydowsko-masońskie zagładę”, „Żydzi, to najdoskonalsi w świecie dezorganizatorzy ustroju społecznego”, czy „Nie bić Żyda, ale go omijać!”. To ostatnie hasło związane było zresztą z założeniem, iż Żydzi celowo doprowadzają do ataków na samych siebie, by skarżyć się prasie zagranicznej. W numerze 9/10 znajdziemy nawet takie oto ogłoszenie:

Składajcie datki na Instytut Żydoznawczy, założony przez wybitnego publicystę i zasłużonego badacza spraw żydowskich, Andrzeja Niemojewskiego, wydawcę „Myśli Niepodległej” (Warszawa, Wilcza 35).

Początek „Kącika żydoznawczego” z nr 15

Dla porządku wypada wspomnieć, iż podobny ton nie był obcy ani ówczesnej, ani późniejszej prasie polskiej. Warto jednak mieć świadomość, że narodzinom naszej Ojczyzny towarzyszyły różne myśli i idee, nie zawsze przynoszące nam chlubę.

Zakończenie działalności

W ostatnim, 25 numerze, wydanym 24 lipca 1921 roku, redakcja pożegnała się z czytelnikami następującymi słowami:

Wszystkim Druhom i Zwolennikom pisma naszego donosimy, iż niniejszy numer „Obywatela” jako 25, zamyka nasze wydawnictwo oświatowe, wskutek rozporządzonej przez Radę Ministrów likwidacji Zachodniej Straży Obywatelskiej. Przy tej okazji w imieniu sprawy składamy serdeczne podziękowanie wszystkim tym, którzy w sposób wydajny z wydawnictwa naszego czerpali materjał do szerzenia oświaty wśród szerokich mas ludowych. Prosimy mocno, aby oświatowcy nasi, którzy tak bardzo umiłowali kierunek ideowo-narodowy, po zwinięciu pracy oświatowej Z.S.O. nie założyli rąk, lecz nadal pracowali nad uobywatelnieniem braci naszej, ku chlubie własnej, dobru publicznemu i chwale Najjaśniejszej Rzeczypospolitej.

Wołając „Niech żywi nie tracą nadziei, i przed Narodem niosą oświaty kaganiec!”, przesyłamy im na tej drodze na pożegnanie szczere: „Szczęść Boże!”.

Biorąc pod uwagę szczupłość materiału źródłowego, trudno jest ocenić skalę dystrybucji Tygodnika, czy też określić zasięg oddziaływania zawartych w nim materiałów i ich wpływ na szersze masy. Patrząc na zachowane materiały archiwalne wytworzone przez ZSO, można zaryzykować twierdzenie, że wewnątrz struktur tej organizacji tygodnik rzeczywiście wykorzystywano w pracy kulturalno-oświatowej na dość znaczną skalę, o czym świadczą zachowane meldunki z zajęć.

Z drugiej strony zastanawia bardzo niewielki stopień zachowania egzemplarzy archiwalnych czasopisma. Kompletu wydań próżno szukać choćby w bydgoskim archiwum państwowym, gdzie znajdują się teczki dotyczące ZSO. Jedyny znany autorowi zbiór wszystkich numerów „Tygodnika Oświatowego” znajduje się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Wobec braku danych dotyczących nakładu trudno silić się na szersze wnioski w tej sprawie w oparciu jedynie o zachowane egzemplarze.

Podsumowanie

„Tygodnik Oświatowy” nie przeżył formacji, która powołała go do życia, czyli Zachodniej Straży Obywatelskiej. Stał się częścią roju różnego rodzaju wydawnictw prasowych, które pojawiały się i znikały w pierwszych latach istnienia II RP.

Myśli i pomysły zawarte na jego łamach trudno nazwać oryginalnymi czy przełomowymi, a świat i Polska zapewne byłyby takie same z „Tygodnikiem”, jak i bez niego. Nie znaczy to jednak, że czasopismo to jest dla nas – ludzi współczesnych – bezwartościowe. Wprost przeciwnie. Jego lektura pozwala spojrzeć na wycinek mentalności ówczesnej Wielkopolski czy Pomorza Gdańskiego. Nie był to tytuł ogólnopolski, lecz lokalny, skierowany do określonej grupy odbiorców, z ich lękami, marzeniami i nadziejami. Zawarte w nim artykuły (które należy czytać, pamiętając o politycznym zabarwieniu czasopisma), w połączeniu z innymi źródłami, mogą pomóc w uzyskaniu odpowiedzi na pytanie o umysłowość ówczesnych mieszkańców wspomnianych rejonów Rzeczpospolitej.

Antysemickie artykuły zawarte w „Tygodniku” również nie powinny przejść bez echa, szczególnie w obliczu zamierającej, na szczęście, debaty dotyczącej stosunków polsko-żydowskich rozpoczętej przez nieszczęsną ustawą o IPN. Takie słowa, jak przytoczone w tytule, powinny być brane pod uwagę przede wszystkim w dyskusjach dotyczących stosunku mieszkańców wsi i miasteczek względem swoich żydowskich sąsiadów.

Na zakończenie pozwolę sobie wyrazić nadzieję, że niniejszy artykuł przyczyni się choć w niewielkim stopniu do szerszego wykorzystywania materiałów dotyczących ZSO w opisywaniu historii Wielkopolski i Pomorza.

Dziękuję serdecznie pracownikom Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu za pomoc w przygotowaniu artykułu.

Bibliografia

• „Tygodnik Oświatowy Zachodniej Straży Obywatelskiej na Województwo Poznańskie”, nr 1–10, 1920–1921.
• „Obywatel. Tygodnik Oświatowy Zachodniej Straży Obywatelskiej do odczytywania przez oświatowców przed wszystkiemi formacjami”, nr 11–19, 1921.
• „Obywatel. Dwutygodnik Oświatowy Zachodniej Straży Obywatelskiej do odczytywania przez oświatowców przed wszystkiemi formacjami”, nr 20–25, 1921.
• „Dziennik Bydgoski”, nr 188, 15 sierpnia 1930.
• Dzieje regionu kujawsko-pomorskiego, t. 5, Swojskość i obcość w regionie kujawsko-pomorskim, pod. red. Michał Białkowski, Zdzisław Biegański, Wojciech Polak, Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Toruń 2015.
• Daria Kołodziejska, Zachodnia Straż obywatelska 1920-1921 w wojnie polsko-bolszewickiej, „Słupskie Studia Historyczne”, nr 6 (1998).