Palenie kukieł w trakcie współczesnych demonstracji nieświadomie nawiązuje do obumarłych tradycji dawnego prawa karnego. Przez kilkaset lat w wielu regionach Europy podobizny zbrodniarzy ścinano, wieszano i ćwiartowano na oczach tłumu. Czy było to jedynie symboliczną inscenizacją?

W okrutnych i niespokojnych czasach karząca ręka sprawiedliwości pozostawała najczytelniejszym emblematem władzy. Czyż nie powinna ona dosięgać każdego, kto splamił się ohydą zbrodni? W 1387 roku we francuskim Falaise winna śmierci trzyletniego dziecka maciora stanęła przed sądem, który skazał ją na publiczne okaleczenie, powieszenie i spalenie na pobliskim rynku. Przeszło sto lat później włodarze nieodległego Evreux przekazali pokaźną sumę miejscowemu katu, aby ten odciął wisielca i w majestacie prawa powiesił go ponownie za zbrodnię samobójstwa.

Proces maciory i jej prosiąt z 1457 r., ilustracja z 1869 r.

Przykłady te, do a także egzekucje wykonywane na przedmiotach martwych, znakomicie oddają panujący wówczas obsesyjny lęk przed nieukaraną zbrodnią. Nie wynikał on jedynie z typowej dla każdej władzy troski o własną potęgę. Istotniejsza była tu wiara w to, że kara, choćby miała dotyczyć wygłodniałego zwierzęcia czy nadgniłych zwłok, jest ostatecznym warunkiem przywrócenia porządku moralnego.

Długa ręka sprawiedliwości

Patroszenie czy spalenie na stosie wykonywano na kukłach z równą starannością jak na żywych osobach. Na ilustracji egzekucja Hugona Despensera młodszego z rękopisu „Kronik” Jeana Froissarta, XV w. (Bibliothèque nationale de France, MS Fr. 2643)

Cóż było jednak począć, gdy co rusz jakiś nikczemnik umykał przed katowskim mieczem? Już w XIII wieku zdarzało się takiego delikwenta sądzić zaocznie (in absentia), a wyrok wykonać na specjalnie zamówionej podobiźnie. Mimo tych średniowiecznych korzeni największe triumfy kar na wizerunku (łac. executio in effigie) nadejdą jednak dopiero w XVII wieku.

Znamiennym rysem publicznych egzekucji doby ancien regime’u była ich teatralna wręcz rytualizacja. Używając podobizny skazańca w spektaklu sprawiedliwości starano się zatrzeć granice między kaźnią realną i symboliczną. Badający genewskie egzekucje in effigie Michel Porret ze zdumieniem odkrył, jak wiernie odtwarzały one ostatnie chwile osiemnastowiecznych skazańców. Umieszczone na hańbiących wozach bądź włóczone końmi kukły pokonywały tradycyjną drogę z więzienia na miejsce wykonania wyroku. Podobnie jak w przypadku zbrodniarzy z krwi i kości, chłostano je na oczach tamujących przejście gapiów, a na ich szyjach wieszano pętle.

Gdy sztuczni „skazańcy” dostawali się wreszcie w ręce kata, ów postępował sobie z nimi tak samo, jak z każdym wydanym na jego pastwę śmiertelnikiem. Nieme podobizny z pełną powagą ścinano, ćwiartowano, patroszono, łamano kołem, wieszano na szubienicy i umieszczano na płonącym stosie. Na oczach widzów odbywał się namacalny akt sprawiedliwości, przywracający równowagę, kojący potrzebę zemsty, a nikczemników napełniający strachem.

Jam jest król malowany

Dostrzegamy zatem w tym wszystkim znacznie więcej niż tylko symboliczną inscenizację. Wydaje się, że w przekonaniu ówczesnych ukaranie podobizny mogło dotykać sprawcę w pewien realny sposób. Hipoteza kontrowersyjna, aczkolwiek odpowiadająca przynajmniej pewnym rysom dawnej mentalności. Mówimy o epoce, w której ludowa pobożność nadal dopatrywała się realnej obecności świętych w ich cudownych figurach. Prosząc o wstawiennictwo nie tylko wprost zanoszono do nich modły, ale też dość powszechnie wierzono w uzdrawiającą moc ich dotyku.

Po śmierci Franciszka I rządził on jeszcze kilkanaście dni pod postacią realistycznej kukły. Na ilustracji portret króla autorstwa Jeana Cloueta, ok. 1530 r. (Luwr, nr inw. INV 3256)

Jeszcze istotniejszym z naszego punktu widzenia zjawiskiem była rozpowszechniona w XIV wiecznej Europie tzw. magia wizerunków. W tym burzliwym stuleciu dochodziło do głośnych procesów politycznych, w których oskarżeni spiskowcy mieli okaleczać niewielkie woskowe figurki, dążąc w ten sposób do uśmiercenia przedstawiających je osób. Nie wnikając w to, czy przykładowo papież Jan XXII mógł faktycznie paść ofiarą podobnych zabiegów, zauważmy tylko, że w uderzający sposób zbiegają się one w czasie z narodzinami egzekucji in effigie.

W najbardziej jaskrawy sposób owo zatarcie granicy między podobizną i osobą, którą ona przedstawia, zaznacza się we wczesnonowożytnym ceremoniale pogrzebowym królów francuskich. Oto od końca XV wieku po śmierci władcy sporządzano wiernie oddającą jego wygląd figurę, która aż do złożenia ciała do grobu odgrywała rolę nieobecnego monarchy. Tym samym aż do koronacji następcy utrzymywano fikcję, że król jako ucieleśnienie porządku publicznego nigdy nie umiera.

I tak w 1547 roku po śmierci Franciszka I manekin z twarzą wykonaną z odlewu pośmiertnego przez kilkanaście dni zastępował go w ściśle przestrzeganym codziennym ceremoniale dworskim. Siedzącego na łożu, ubranego w pełne szaty koronacyjne „króla”, obsługiwano wedle zwyczaju, zastawiając przed nim stół, na którym serwowano kolejne dania i napoje. Troszczono się przy tym o zaspokojenie każdej najdrobniejszej potrzeby monarchy, nie wyłączając obmycia i osuszenia jego dłoni. W czasie owych „rządów manekina” wszelkie instytucje królestwa kontynuowały wydawanie dokumentów w imieniu władcy. Zrozumiałym zatem wymogiem całego przedsięwzięcia była uderzająca nieobecność następcy tronu w czasie ceremonii pogrzebowych króla.

Zdrajca jak żywy

Jeśli wizerunek nieżyjącego władcy ucieleśniał wieczny majestat królewski, to wizerunek buntownika z powodzeniem służył za przestrogę dla tych, którzy ważyliby się przeciw monarsze wystąpić. Kaźń zbiegłego wiarołomcy wymagała przy tym nadzwyczajnej oprawy, realizowanej niekiedy ze spektakularnym realizmem.

Egzekucja arcyzdrajcy, kanclerza Corfitza Ulfeldta musiała być spektakularna, nawet jeśli wykonywano ją tylko na kukle. Na ilustracji portret skazanego autorstwa Sébastiena Bourdona, 1653 r. (Nationalhistorisk Museum: Frederiksborg)

W 1462 roku papież Pius II zwrócił się do uznanego rzeźbiarza Paola di Marca Tacconego z zamówieniem na wierną podobiznę Zygmunta Malatesty, tyrana Rimini i zaciętego wroga Rzymu. Udane dzieło spłonęło na stopniach bazyliki św. Piotra przy wtórze straszliwej klątwy, polecającej wiarołomcę i heretyka wiecznym mękom piekielnym. Jeśliby komu umknęło uderzające podobieństwo do skazanego, z ust figury zwisała wstęga, na której wypisano wszelkie zbrodnie Malatesty – „Króla Zdrajców”.

Prawdziwą maestrię sztuki egzekucyjnej osiągnięto jednak dopiero w czasach nowożytnych. W mroźny listopadowy poranek 1663 roku mieszkańcy Kopenhagi byli świadkami dość niecodziennej ceremonii. Nawet w tak okrutnych czasach ćwiartowanie pozostawało sporym wydarzeniem, a przecież tym razem dotyczyć miało arcyzdrajcy, kanclerza królestwa, Corfitza Ulfeldta. Ów co prawda w porę zbiegł, ale zatroszczono się o to, by prozaiczna nieobecność skazanego nie zepsuła przedstawienia.

Misternie sporządzoną kukłę naturalnych rozmiarów przyodziano w szaty i wszelkie insygnia czcigodnego urzędu. Po uroczystym przetransportowaniu „skazańca” na miejsce kaźni zgodnie z tradycją kat rozpoczął od odrąbania ręki, którą kanclerz wznosił niegdyś w przysiędze wierności wobec władcy. W duchu dydaktycznym wraz z odciętą głową miała ona niebawem zawisnąć na murze miejscowego ratusza. Nim to się jednak stało z godną podziwu dosłownością zabrano się za właściwe ćwiartowanie korpusu.

Gdy po mozolnej rąbaninie kat z gracją wyciągał specjalnie umieszczone wewnątrz kukły zwierzęce jelita, tłum mógł tylko jęknąć z przerażenia. Skoro w pamięci po wiarołomnym kanclerzu zostać miała odtąd tylko hańba, po zakończeniu egzekucji rychło zabrano się do wyburzania należącego doń pałacu. Na gruzowisku wzniesiono ponurą kolumnę, na której uwieczniono wszelkie zbrodnie Ulfelda.

Władca marionetek

Zaledwie dwa lata wcześniej w stolicy królestwa duńskiego doszło do osądzenia i skazania in effigie innego potężnego magnata, Kaia Lykkego. Ekscentryczny dworzanin czynił aluzje do niemoralnego prowadzenia się królowej Zofii, przez co zmuszony był do ucieczki z kraju przed zarzutem obrazy majestatu. Szczęśliwie posiadamy wyczerpujący opis techniczny kaźni wykonanej na przedstawiającym go manekinie. Wedle autora odlana z wosku głowa z peruką z końskiego włosia miała doskonale oddawać podłe rysy Lykkego.

Fryderyk III Oldenburg i Zofia Amelia brunszwicka. Obraza królowej sprowadziła okrutną karę… na kukłę Kaia Lykkego. Portret anonimowego autorstwa, ok. 1643 r. (ze zbiorów zamku Skokloster, nr inw. SKO 11244)

Co jednak szczególnie interesujące, odziany w oryginalne szaty drewniany korpus Lykkego zaopatrzono w ruchome drewniane kończyny. Dzięki temu mógł on jak żywy wykonywać podczas długiej ceremonii wszelkie wymagane gesty. Ostatnim z nich było uklęknięcie przed oczekującym nań katem. Mistrz sprawiedliwości przewiązał oczy skazańca, po czym z gracją obnażył jego kark i zwinął włosy w węzeł, by zadać ostatni cios.

Odciętą głowę, którą na moment wzniósł przed tłumem katowski pachołek, jeszcze długo wraz z odrąbanymi rękami podziwiano na pręgierzu na głównym placu miasta. Tułów zaś włóczono końmi, a następnie pogrzebano pod szubienicą obok pobielałych kości pospolitych rzezimieszków.

Pro publico

Bezeceństwa markiza de Sade’a sprowadziły nań okrutną karę, wymierzoną jednak tylko jego kukle (rys. Charles-Amédée-Philippe van Loo, 1760 r.)

Przy sporządzaniu podobizn skazańców nie kierowano się jedynie ich plastycznym realizmem. Dbano też o to, aby dzięki użytym materiałom ulegały one faktycznemu „uśmierceniu”. W przypadku skazania na spalenie preferowano zatem materiały łatwopalne, jak słoma, siano czy zwykłe gałgany. Wstrząsające wrażenia zapewniał widok topniejącej woskowej twarzy i pożeranych przez płomienie szat. Wspólnota obserwująca anihilację zbrodniarza doświadczała cudownej mocy oczyszczenia. Stojący za nim ogień oznaczał przy tym odmowę chrześcijańskiego pochówku.

W 1772 roku w Aix-en-Provence po kolejnej z niezliczonych eskapad markiza de Sade’a tamtejszy sąd skazał przedstawiającą go kukłę na ścięcie przez miecz katowski. Zebrani na głównym placu miasta gapie podziwiali następnie ceremonialne spalenie „zwłok” i rozrzucenie przeklętych prochów na wietrze.

Sugestywność tego typu ceremonii sprawiała, że zniecierpliwiony tłum brał niekiedy sprawy w swoje ręce. W 1673 roku oskarżony o zdradę francuski generał Jean de Montbas został skazany in absentia na śmierć na wizerunku. Ledwie jednak kat przystąpił do roboty, grupka wyrostków zaczęła obrzucać naturalnych rozmiarów obraz generała kamieniami, aby po chwili dosłownie rozedrzeć go na strzępy. Kronikarz, który obserwował całe to zdarzenie, zauważył, że motłoch postępował z taka zaciekłością, jakby miał przed sobą zdrajcę z krwi i kości. Ten, jak się wydaje, w pełni spontaniczny lincz jest jeszcze jednym dowodem głębokiego oddziaływania „inscenizacji sprawiedliwości”.

Sztuka masowa

Na podstawie powyższych przykładów mogłoby się zdawać, że egzekucje in effigie stanowiły rodzaj prawnego kuriozum w służbie polityki. Nic bardziej mylnego. Wspomniany już Perret ustalił, że w Genewie w latach 1755–1790 aż 90% wyroków śmierci wykonano właśnie na podobiznach skazańców. Tam, gdzie egzekucje in effigie były rzadsze, bliżej im już było do uroczystego obwieszczenia zaocznego wyroku. Tak jak chociażby w ówczesnym Paryżu, w którym niedbale produkowane szkice przedstawiały postać skazańca poddawanego określonej karze.

Na prowincji, gdzie z reguły trudniej o inne rozrywki, wciąż przykładano wagę do wiernego odwzorowania wyglądu przestępcy. Zdarzało się, że tak jak w Caen w 1706 roku pragmatyczni włodarze korzystali przy tym z drogi na skróty. W czasie inwentaryzacji skonfiskowanego majątku pewnej morderczyni wśród osobistych przedmiotów odnaleziono jej wierny portret. Decyzją sądu zarekwirowaną podobiznę najpierw wystawiono na widok publiczny, a następnie przekazano katu do spalenia.

W osiemnastowiecznej Genewie wyroki na wizerunkach wykonywano wręcz masowo (na ilustracji widok miasta z XVIII w.)

Na osobną wzmiankę zasługują podobizny zwierząt wykorzystanych przez sprawców w aktach zoofilskich. W rozpowszechnionej na Zachodzie praktyce karnej bezbronne stworzenie kończyło z reguły na stosie wraz ze swym oprawcą. W 1606 roku we francuskim Leons de Chartres pewien mężczyzna wraz z psem zostali zaocznie skazani na śmierć za zakazane kontakty. Jako że osobliwej pary nigdzie nie można było odnaleźć, sporządzono, powieszono i spalono ich portrety. We Wrocławiu w 1525 roku podobny sodomita miał już znacznie mniej szczęścia i spłonął na stosie obok drewnianej rzeźby konia.

Nikt nie spodziewa się…

Niedościgniona w systematycznym karaniu podobizn była bez wątpienia hiszpańska inkwizycja, stosująca tę formę egzekucji nieprzerwanie przez kilkaset lat. Fakt ten w dużej mierze przyczynił się zresztą do powstania jej czarnej legendy. Dawni historycy nie zawsze rozróżniali faktyczne spalenia na stosie od tych, w których „uśmiercano” jedynie podobizny skazańców.

Skazany przez inkwizycję w szkaplerzu sanbenito i czapce coroza Rysunek Francisca Goi, 1810–1811 r. (Museo del Prado, nr inw. D04052)

Tylko w ciągu pierwszych dwóch lat funkcjonowania trybunału w Ciudad Real obok 52 osób spalonych żywcem aż 220 ukaranych heretyków reprezentowały ich kukły. Jeszcze większa dysproporcja zachodziła podczas auto-de-fé w Barcelonie, gdzie w czerwcu 1491 roku 3 żyjące osoby skazano na spalenie wraz z wizerunkami 139 zbiegów.

Dodajmy, iż podobizny sporządzano nie tylko wówczas, gdy podejrzany o herezję zbiegł przed trybunałem. Już średniowieczni inkwizytorzy rutynowo rozpatrywali oskarżenia wobec osób zmarłych. W przypadku ustalenia winy doczesne szczątki heretyka wydobywano z poświęconej ziemi i umieszczano na stosie. Dochodziło przy tym do tak kuriozalnych sytuacji, jak zorganizowany w 1525 roku w Siguenzie proces nieżyjącego od blisko 70 lat Fernana Sancheza. Nietrudno się domyślić, że stan zwłok wymagał często ich zastąpienia podczas egzekucji.

Podchodząc do karania in effigie z niezwykłą konsekwencją, trybunał wiary maksymalnie zacierał granicę między wizerunkiem i żywym skazańcem. W czasie organizowanych co pewien czas masowych egzekucji na ogromnych stosach realistyczne podobizny nieobecnych stały ramię w ramię żywymi nieszczęśnikami. Oddalonym obserwatorom tym trudniej było rozróżnić jednych od drugich, że wszyscy występowali w tym samym stroju egzekucyjnym: szkaplerzu zwanym sanbenito i papierowej mitrze. Niekiedy wizerunki zmarłych były wyróżniane przez zawieszane na nich szkatuły z wykopanymi z grobu szczątkami.

Opisywane hekatomby miały osobliwą moc przyciągania, o czym świadczy przypadek ukrywającego się latami przed trybunałem Enrique Gómeza. W czasie pobytu w Sewilli w 1660 roku ów kastylijski pisarz nie omieszkał dołączyć do tłumu obserwującego jego własną podobiznę płonącą na stosie. Kilka lat później, gdy po zdemaskowaniu zmarł na atak serca w oczekiwaniu na proces, po raz kolejny przyszło mu spłonąć za zbrodnie przeciw wierze.

Na pohybel targowicy

W Rzeczypospolitej karanie na podobiźnie pojawiło się dopiero w drugiej połowie XVIII wieku pod wpływem działalności sądów wojskowych. Nie zdążywszy się nigdy szerzej rozpowszechnić, praktyka ta doczekała się spektakularnego zastosowania w ostatnich miesiącach insurekcji kościuszkowskiej. Wówczas to powstańczy Sąd Najwyższy Kryminalny skazał na śmierć nieobecnych w kraju magnatów zabiegających o interwencję Rosji przeciwko reformom Sejmu Czteroletniego.

Słynny, przypisywany Norblinowi obraz przedstawia scenę wieszania portretów Potockiego, Branickiego i Rzewuskiego przy wtórze wiwatujących tłumy warszawiaków. Z perspektywy dziejów egzekucja in effigie z 29 września 1794 roku stanowi jednak przygnębiający symbol bezsilnej Rzeczypospolitej niezdolnej do ukarania swoich zdrajców.

Wieszanie zdrajców in effigie (29 września 1794 w czasie Powstania kościuszkowskiego), obraz Jana Piotra Norblina (Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. MP 4881)

Gniew ulicy

W czasie gdy wieszano portrety targowiczan, europejska tradycja wykonywanie egzekucji in effigie w majestacie prawa właśnie zamierała. Jednocześnie praktyka maltretowania podobizn przeżywała swą demokratyczną młodość. Na ulicach zrewolucjonizowanych miast Europy i kolonii amerykańskich w rękach niezadowolonego ludu zyskiwała przy tym zupełne nowe znaczenie. Wieszanie i palenie kukieł, dotychczas oznaka potęgi władzy, przeistoczyło się w akt nieposłuszeństwa wobec władzy zmurszałej i pozbawionej autorytetu.

Zmienił się nie tylko sprawca, ale i przebieg „egzekucji”. Trawestując dawny rytuał prawny, tłum z charakterystyczną skłonnością do improwizacji nadał mu charakteru ulicznego karnawału. Niech to nas jednak nie zmyli. Tam, gdzie owym ludem kierowali zawodowi rewolucjoniści, ów akt przemocy symbolicznej poddawał autorytet władzy systematycznej erozji. Jeszcze zanim naród francuski za pośrednictwem swych przedstawicieli w Konwencji pozbawił swego króla głowy, skrzętnie rozprawił się z symbolami monarchii, niszcząc nie tylko pomniki samego Ludwika, ale i jego burbońskich przodków.

Egzekucje in effigie za pośrednictwem tradycji rewolucyjnej przetrwały do dziś w formie budzącego kontrowersje happeningu politycznego. Obecnie, chociaż niewielu z nas wierzy w realny związek między prototypem i jego podobizną, wciąż zastanawiamy się nad rozmiarem krzywdy, jakiej doświadcza osoba uśmiercona pod postacią kukły czy portretu.

Bibliografia

  • Wolfgang Brückner, Bildnis und Brauch. Studien zur Bildfunktion der Effigies, E. Schmidt Verlag, Berlin 1966.
  • Esther Cohen, The Crossroads of Justice. Law and Culture in Late Medieval France, Brill, Leiden–New York–Köln 1993.
  • Samuel Edgerton, Pictures and Punishment. Art and Criminal Prosecution during the Florentine Renaissance, Cornell University Press, Ithaca–London 1985.
  • David Freedberg, The Power of Images. Studies in the History and Theory of Response, University of Chicago Press, Chicago 1989.
  • Paul Friedland, Seeing Justice Done. The Age of Spectacular Capital Punishment in France, Oxford University Press, New York 2012.
  • Allie Terry-Fritsch, Execution by Image. Visual Spectacularism and Iconoclasm in Late Medieval and Early Modern Europe, [w:] Death, Torture and the Broken Body in European Art, 13001650, ed. John R. Decker, Mitzi Kirkland-Ives, Routledge, London–New York 2016, s. 191–206.
  • Fredrik Grøn, Ueber Den Ursprung Der Bestrafung in Effigie, „The Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis”, Vol. 13 (1934), № 3, s. 320–381.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!