Przez wieki masa ciała świadczyła o statusie społecznym: znaczna tusza znamionowała zamożność, szczupłość zaś ubóstwo. Kiedy uznano zatem, że dla zdrowia trzeba się odchudzać? I jak radzili sobie z tym nasi pradziadkowie?
Oczywiście to skojarzenie dostatku z nadwagą to pewne uproszczenie, stosunek do niej często zależał np. od stanu społecznego. Gruby żołnierz oczywiście nie był ceniony, ale figura tęgiego mieszczanina pokazywała jego majętność. Podobnie było na monarszych dworach. Na otyłość cierpieli również nasi królowie: Władysław IV, a nawet Lew Lechistanu Jan III Sobieski.
Znalazło to odzwierciedlenie nawet w powiedzeniach: „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa” – mawiano w Polsce w pierwszej połowie XVIII wieku, co znaczyło, że w kraju jest na tyle spokojnie i (z pozoru) dostatnio, że jedyne, czego trzeba, to rozsiąść się wygodnie za stołem i tyć. Przekonania takie odbijały się także w ideale kobiecej figury i słynnych rubensowskich kształtach, które były swoistego rodzaju apologią otyłości.
Oświeceniowa medycyna i romantyczna chorobliwość
Medycy już od czasów starożytnego Egiptu zdawali sobie sprawę, że namiar tłuszczu nie sprzyja zdrowiu, jednak trudno było im się przebić z tą wiedzą do świadomości społecznej. Zaczęło się to zmieniać dopiero w połowie XVIII wieku. W 1757 roku Malcolm Flemyng wystąpił przed Towarzystwem Królewskim w Londynie z odważnym odczytem, w którym dowodził, że nie należy jeść w nadmiarze, gdyż może to prowadzić do uszkodzenia organów wewnętrznych. Rosnąca liczba takich publikacji sprawiła, że pomału zaczęto dokonywać wyłomu w powszechnych przekonaniach na ten temat.
Prawdziwa zmiana nastąpiła jednak dopiero w wieku XIX, kiedy medycyna zaczęła święcić coraz większe triumfy, choć jeden z pierwszych traktatów, w których opisano redukcję masy ciała przez odpowiednia dietę, był tekstem humorystycznym. W 1826 roku nieco awanturniczy pisarz francuskiego pochodzenia Anthelme Brillat-Savarin opublikował swoja „Fizjologię smaku”. Była ona apologią zróżnicowanego jedzenia i raczej pochwałą obżarstwa, ale i tak przyczyniła się do zmiany zwyczajów żywieniowych.
Zakochany w pomiarach wiek XVIII dał podwaliny pod medyczne traktowanie otyłości. Pierwsze połowa XIX wieku ze swoją romantyczną naturą dołożyła zupełnie inne ideały. Zaczęto cenić chorobliwość i anemiczność mające być formą dostosowaną do ducha czasów. Gruźlica stała się niemalże modna, gdyż dzięki niej łatwiejsze miało być kontemplowanie swojej egzystencji, a życie zadowolonego z siebie obżarciucha było niemożliwe. Oczywiście i od tej postawy istniały wyjątki, bo co innego czas burzy i naporu w państwach niemieckich, a co innego polski romantyzm i Mickiewicz, który nie żałował sobie wina i jedzenia.
Kalorie i BMI
Równolegle z romantyzmem rozwijała się medycyna, która coraz otwarciej krytykowała otyłość. Belgijski astronom, matematyk i statystyk Adolphe Quételet opracował w pierwszej połowie XIX wieku wskaźnik masy ciała (BMI), który w zmienionej formie używany jest do dnia dzisiejszego. W 1863 roku w Londynie propagator zdrowego trybu życia i przedsiębiorca pogrzebowy William Banting opublikował broszurę Letter on Corpulence, Addressed to the Public („Listy o otyłości”), w której zachwalał przejście na dietę mającą na celu odchudzenie ciała.
Autor kierował się własnym doświadczeniem, gdyż sam cierpiał wcześniej na otyłość – przy wzroście 165 cm ważył 92 kilogramy – i zaczął mieć problemy z poruszaniem się, a także ze słuchem. Lekarz zalecił mu zmianę sposobu odżywiania, która pozwoliła mu na zmniejszenie wagi. Tak mu się to spodobało, że zaczął szeroko propagować swoją dietę, zachwalając pożytki z rezygnacji z ziemniaków, cukrów, piwa i masła. Wreszcie amerykański chemik Wilbur Olin Atwater jako pierwszy podjął próbę oszacowania, ile kalorii potrzebuje człowiek, aby dobrze funkcjonować.
Militaryzm i sport
Idea utrzymywania szczupłości stawała się coraz bardziej popularna, a miało to kilka powodów. Pierwszym z nich był rozwój armii zawodowych i powszechny militaryzm. Odkryto, że armia nie tylko nie może być głodna, ale też powinna być dobrze odżywiona, gdyż zwiększa to wyraźnie jej wartość bojową. Z kolei powszechność służby wojskowej sprawiała, że zaczęto baczniej przyglądać się kandydatom do wojska. Oczywiście miało to swoje podwójne skutki: zapobiegało jednocześnie zarówno otyłości, jak i niedożywieniu.
Drugą siłą napędową zmian ideału ludzkiej sylwetki był sport. Wiek XIX odkrył, że aktywność fizyczna może służyć rozrywce, a nie tylko pracy zarobkowej, co wcześniej nie było oczywiste. Dopiero daleko rozwinięta industrializacja pozwoliła ludziom na dysponowanie czasem wolnym i refleksję nad nim. A nie wszystkich było stać zajęcia typowe dla klas wyższych.
Dzięki sportowi można było zająć się czymś, co nie było kosztowane, a jednocześnie sprawiało, że zyskiwało się tężyznę fizyczną, która stawała się coraz bardziej atrakcyjna. Świadczy o tym chociażby wielka popularność, jaką cieszyli się atleci. Nadwaga i otyłość zaczęły być czymś coraz bardziej wstydliwym lub przynajmniej niecodziennym. Świadczy o tym między innymi pokazywanie ludzi chorobliwie otyłych w cyrkach obok kobiety z brodą, połykaczy ognia itp.
W wieku XIX coraz częściej zastanawiano się również nad samym jedzeniem. Przesyt oczywiście nie zniknął ze wszystkich stołów i niejednokrotnie obok smażonych na maśle mięs stawiano przed biesiadnikami całe beczki wina. Ale jednocześnie narodziła się idea jarstwa – świadomego wyrzeczenia się mięsa. Przez wieki było ono uznawane za synonim dobrobytu, bogaci mieszczanie raczyli się nim nawet codziennie, a tu nagle pojawiła się idea jego porzucenia i zyskiwała sobie coraz więcej zwolenników.
Z takim bagażem wiedzy i mód ludzkość weszła w wiek XX.
Ach schudnąć bez wysiłku!
W Polsce oczywiście też zaczęto interesować się tematem żywienia i odpowiedniej wagi ciała. Już w XIX wieku lekarze działacze społeczni propagowali zdrowy tryb życia. Rosła też popularność wegetarianizmu, choć była znacznie mniejsza niż w krajach niemieckich. Bycie szczupłym stawało się powoli modne, czego przykładem może być między innymi praca Cecylii Walewskiej „Ach schudnąć!! Ale… bez wysiłku. Łatwa metoda: Jak schudnąć lub przytyć, czyli «ldealna figura XX-go wieku»” z 1932 roku, w której zebrano już niemało wiedzy o zdrowym odżywianiu. W jej przedmowie można było przeczytać:
Ach schudnąć! Ach przybyć! Ile tysięcy osób wzdycha, do osiągnięcia smukłej i pięknej linji, decydując się na heroiczne wysiłki dla zdobycia powyższego celu. Twierdzimy, że niestety 95 proc. dąży do niego w sposób zupełnie niewłaściwy, a po większej części dla zdrowia wprost zabójczy. Ile to energji i zabiegów poszło tu na marne! Stosuje się kąpiele, masaże, zażywanie niebezpiecznych środków chemicznych, a przedewszystkiem drakońskie głodówki. Wszystkie te zabiegi osięgają rzadko swój cel, a o ile go osiągną, to tylko na czas przejściowy. Istnieje natomiast sposób bardzo łatwy do zredukowania lub podwyższenia swej wagi. Polega on na znajomości wartości odżywczej poszczególnych potraw, a co zatem idzie, na odpowiedniem dobieraniu tychże.
Według tego systemu może każda osoba bez wysiłku, bez fałszywych głodówek, które dla zdrowia są niezmiernie szkodliwe, dowolnie uregulować swoją wagę, a przy bardzo łatwej kontroli odżywiania się zawsze zachować smukłą i idealną figurę, pogodę ducha, zdrowie, a przez to chęć do życia i używania jego piękna. Osoby o idealnej figurze, poza pięknym wyglądem, mało, lub wcale nie inklinują do najważniejszych i najczęstszych niedomagań fizycznych jakiemi są nerwowość chudych, oraz gnuśność i ociężałość tłustych. Figura idealna to najlepsza rękojmia długowieczności, młodzieńczego wyglądu, zdrowia, wesołości i powodzenia w życiu.
Jakie metody proponowała autorka? Jak pisała, kluczowe jest nie to, ile jemy, ale co jemy, dlatego trzeba eliminować te składniki, których mamy w nadmiarze, a dodawać te, które pomagają zachować zdrowie. Konieczne jest wprowadzanie witamin i eliminowanie zbędnych tłuszczów, a także znajomość wielkości swojego zapotrzebowania kalorycznego:
Organizm ludzki potrzebuje, zależnie od wykonywanej pracy, oraz od swej idealnej wagi, mierząc wartość pokarmu według wyżej opisanej jednostki cieplnej, to jest kalorji, około 1.800 do 3.500 takich kaloryj, a w wypadkach bardzo intensywnej pracy fizycznej nawet ponad 5.000 kaloryj dziennie.
Potrawy należy wybierać zatem takie, aby dzienny bilans był zgodny z indywidualnym zapotrzebowaniem. Walewska wyliczała między innymi, że obiad z czasów XVII wieku, składający się z wielu wymyślny potraw, mógł mieć nawet 4,5 tysiąca kalorii. Broszura podawała wartość kaloryczną różnych składników, na przykład dwie śliwki o wadze 40 g to według niej 22 kalorie, porcja kapusty o wadze 150 g to 27 kalorii, a jajko 72 kalorie.
Wyliczenia idealnej wagi sprzed II wojny światowej różnią się tylko nieznacznie od dzisiejszych. Tak mężczyzna o wzroście 175 centymetrów powinien ważyć wedle dzisiejszych standardów 76,6 kilograma, a autorka broszury wskazywała na 77,25 kilograma. Warto jednak zauważyć, że idealne figury prezentowane w „Ach schudnąć!” były zdecydowanie bardziej zaokrąglone niż dzisiaj.
A w jaki sposób, poza stosowaniem diety, osiągnąć doskonałą figurę? Oczywiście dzięki aktywności fizycznej: „Gimnastykując codziennie 15 minut niezbyt intensywnie, zużywamy nadetatowo 200 kaloryj, to jest miesięcznie 6.000 kaloryj, co znowu odpowiada blisko dwom trzecim kilograma tłuszczu”. Autorka przypominała jednak, że ćwiczenia działają o tyle, o ile są regularne.
Odchudzanie zgodnie z broszurką nie było bezwysiłkowe, ale miało być mniej uciążliwe niż drakońskie metody polecane przez innych specjalistów i bazowało po prostu na rzetelnej wiedzy oraz skrupulatnym liczeniu kalorii W tym również tych zawartych w alkoholu. Również dzisiaj dietetycy zalecają przede wszystkim liczenie kalorii i dbanie o odpowiedni bilans energetyczny.
Bibliografia
- Emilia Korek, Problematyka otyłości w ujęciu historycznym, „Forum Zaburzeń Metabolicznych”, t. 5 (2014), nr 4, s. 148–157.
- Georges Vigarello, Historia otyłości. Od średniowiecza do XX wieku, Warszawa 2012.
- Cecylia Walewska, Ach schudnąć!! Ale… bez wysiłku. Łatwa metoda: Jak schudnąć lub przytyć, czyli „ldealna figura XX-go wieku”, Drukarnia Florjan Zieliński, Poznań 1932.
