Wielki majątek i trup w szafie. Po co nam rodzinna genealogia?

W USA genealogia jest jednym z najpopularniejszych hobby i również w Polsce jest bardzo modna. Tylko co w tym takiego fascynującego? Dlaczego warto poświęcić się tym żmudnym badaniom?

Zbieranie dokumentów, godziny spędzone na przeglądaniu starych ksiąg w archiwum lub przed komputerem, pisanie setek listów, e-maili i wiadomości na portalach społecznościowych, które niejednokrotnie pozostają bez odpowiedzi, przemierzanie kolejnych cmentarzy alejka po alejce, bo może trafi się na jakiś ważny nagrobek, stosy notatek, które trzeba jakoś uporządkować lub w których należałoby znaleźć jakąś informację, która pozwoli na dalsze poszukiwania – dla większości ludzi podejmowanie takich działań brzmi mało atrakcyjnie lub wręcz odrzucająco. Jeśli jeszcze dodamy do tego fakt, że wszystko to pozwala raz na rok – a nawet jeszcze rzadziej – dopisać kolejne imię i nazwisko bądź datę do listy nieżyjących osób, to trudno być zaskoczonym, że miłośnicy genealogii bywają postrzegani przez innych niemal jak wariaci.

Będzie to dziwiło jeszcze mniej, jeśli uwzględnimy fakt, że wg badań CBOS-u z 2007 roku wiedza na temat własnych korzeni ok. 1/3 Polaków kończy się na informacjach z życia rodziców, a niewiele więcej naszych rodaków (39%) umie powiedzieć coś o swoich dziadkach. I choć w ostatnich latach genealogia na pewno zainteresowała część tych osób, to jednak dla pozostałych poszukiwanie miesiącami 6xpradziadka może być niezrozumiałe. Co zatem pociąga ludzi w tym hobby?

Tylko dla snobów?

Jeszcze kilkanaście lat temu panowało przekonanie, że genealogia służy jednemu z dwóch celów: pozwala powiesić sobie na ścianie herb rodowy i chwalić się wszystkim swoimi szlacheckimi korzeniami lub udowodnić swoje prawa do pozostałego po rodzinie (często też szlacheckiej) majątku. Bo przecież to właśnie ci „lepiej urodzeni” przez wieki obnosili się z wywodami przodków, ich portretami zawieszonymi w najbardziej widocznych miejscach domostwa oraz osobistymi archiwami poświęconymi losom całego rodu. Wśród plebsu natomiast wiedza na temat rodziny ograniczała się zazwyczaj do znajomości krewnych żyjących w pobliżu.

Sytuacja ta zaczęła wyglądać zupełnie inaczej po II wojnie światowej. W okresie PRL-u, gdy wszyscy mieli być równi, chełpienie się swoim rodowodem nie było dobrze widziane. Oczywiście dotyczyło to przede wszystkim szlachty. W książce Anny Matałowskiej „Z tym nazwiskiem” można przeczytać m.in. o tym, jak trudno było dostać się na studia Stanisławowi Lubomirskiemu. Ukończył on w końcu Akademię Górniczo-Hutniczą, gdzie został przyjęty po prośbie skierowanej do Bieruta o przyjęcie na jakikolwiek wydział… humanistyczny. Kiedy próbował wcześniej rozpocząć naukę na jednym z takich kierunków, pięciokrotnie bez powodu odrzucano jego kandydaturę.

Ta sama autorka przytacza też inną sytuację: „Jan Zamoyski, absolwent Institut Superieur de Commèrce w Nancy oraz SGH, zna angielski, francuski, niemiecki. W różnych miejscach potrzebują pracowników z takimi kwalifikacjami. Kiedy jednak pada nazwisko, okazuje się, że już pracy nie ma”. Oczywiście te historie dotyczyły najbardziej znanych rodów szlacheckich, jednak podobnie było również w przypadku innych rodzin herbowych, jak również tych bogatszych lub lepiej wykształconych.

Gdy po wydarzeniach z 1989 roku Archiwa Państwowe zostały otwarte dla wszystkich obywateli, wielu ludzi rozpoczęło poszukiwania – na początku krewnych, z którymi stracili kontakt podczas wojny, a następnie coraz bardziej odległych przodków. Jednak okres PRL-u zrobił swoje – potrzeba ukrywania w tej epoce swojego pochodzenia i wzrost zainteresowania genealogią w pierwszych latach po upadku komunizmu sprawiły, że większość obywateli postrzegała poznawanie historii rodziny jako chęć pokazania swojej wyższości i przejaw snobizmu.

Genealogia – hobby dla każdego

Gdy na początku XXI wieku Internet stał się w Polsce ogólnodostępny, pojawiły się liczne strony genealogiczne oraz grupy dyskusyjne poświęcone temu tematowi. Liczba ich użytkowników stale rosła. Wbrew wcześniejszym poglądom byli to przede wszystkim potomkowi zwykłych chłopów i mieszczan pragnący odszukać informacje o swoich przodkach.

Ludzie ci zaczęli wkrótce tworzyć lokalne towarzystwa genealogiczne. Obserwując powstające organizacje, łatwo było zauważyć, jak bardzo zróżnicowane było grono miłośników poszukiwania własnych korzeni. Wśród pierwszych członków Pomorskiego Towarzystwa Genealogicznego (jednego z pierwszych takich zrzeszeń w kraju) byli studenci, emeryci, historycy, osoby wykonujące zawody typowo techniczne, pracownicy fizyczni, ekonomiści oraz zatrudnieni w służbie zdrowia. Najmłodsza osoba miała wówczas 19 lat, a najstarsza była już po siedemdziesiątce. I tak to wygląda do dziś właściwie w każdym podobnym stowarzyszeniu.

Oczywiście genealogia wymaga pogłębienia wiedzy m.in. z zakresu historii, geografii czy języków obcych, jednak przyswajanie wciąż nowych informacji z różnych dziedzin jest typowe dla każdego hobby. W dzisiejszych czasach potrzebne wiadomości są na wyciągnięcie ręki – można je znaleźć w licznych publikacjach książkowych, setkach artykułów, grupach dyskusyjnych i forach internetowych.

Dzięki rozwojowi technologii dużo łatwiejsze są też same poszukiwania. Kiedyś prowadzenie badań genealogicznych wiązało się chociażby z ogromnymi kosztami generowanymi m.in. przez wyjazdy do archiwów (nieraz na drugi koniec kraju) i opłaty za kopie czy odpisy dokumentów, nie wspominając o poszukiwaniach za granicą. Dziś coraz więcej potrzebnych materiałów jest zdigitalizowanych i dostępnych w Internecie – siedząc wieczorem we własnym domu z kubkiem kawy w ręku możesz przeglądać księgi metrykalne z małej wioski na drugim końcu Polski.

Po co to wszystko?

Poszukiwanie własnych korzeni to zajęcie na wiele lat, a właściwie na całe życie – wciąż natrafia się na nowe źródła, dociera się do nowych informacji i nieznanych wcześniej krewnych, ale i sam skład żyjącej rodziny cały czas się zmienia. Bycie rodzinnym kronikarzem to niekończąca się praca – zbieranie i porządkowanie kolejnych informacji, spisywanie wciąż tworzącej się historii.

Tylko czy rzeczywiście komukolwiek potrzebna jest do szczęścia tak obszerna wiedza na temat przeszłości rodziny? Czy jest jakikolwiek sens w odnajdywaniu wciąż nowych pociotków, z którymi będziemy mieli sporadyczny kontakt? Jakie znaczenie może mieć dla naszego życia spędzanie wielu godzin na przeglądaniu tysięcy zapisów metrykalnych tylko po to, by znaleźć jeden jedyny związany z naszą rodziną sprzed 200 lat? Wszystko to może wydawać się bezcelowe. A jednak genealogia wciąż przyciąga nowych ludzi, którzy znajdują w tych wszystkich zajęciach (jak i wielu innych) ogromną radość i uważają, że mają one ogromne znaczenie.

Wielu poszukiwaczy swoich korzeni, jak również socjologów, za jedną z najważniejszych przyczyn tak wielkiej fascynacji tym tematem uważa potrzebę przynależności do grupy. W zabieganym świecie XXI wieku – gdy przenosimy się z miejsca na miejsce za pracą, bierzemy udział w ciągłym wyścigu szczurów, jesteśmy wiecznie zapracowani i zajęci – nie mamy czasu na wielkie rodzinne spotkania (jak to było kiedyś), a często nawet na regularne kontakty z najbliższymi. To wszystko sprawia, że coraz więcej osób zaczyna odczuwać swego rodzaju samotność i oderwanie od społeczeństwa. Wspomina o tym chociażby socjolog Jacek Wódz cytowany w artykule „Tropiciele rodzinnych tajemnic”: „ludzie potrzebują być kimś więcej niż tylko samotnym, anonimowym trybikiem w wielkiej machinie społecznej. Przynależność do rodziny i jej historii daje poczucie osadzenia i wewnętrznej siły. Każdy człowiek powinien wiedzieć, skąd pochodzi i dokąd zmierza”.

Wszyscy jesteśmy kuzynami

Dla niektórych poznawanie przodków jest tylko drogą pozwalającą dotrzeć do żyjących krewnych – taki przypadek przedstawia np. Barbara Jaworska w artykule „Kłopot z babką Marianną”. Jednym z jej rozmówców jest Edward Wojtakowski – esperantysta i założyciel Śląskiego Towarzystwa Genealogicznego – który „uważa się za Europejczyka i dla niego powiązania genealogiczne są sposobem na wykazanie, że wszyscy jesteśmy na tym kontynencie kuzynami”. Coraz więcej miłośników odkrywania rodzinnych tajemnic po odnalezieniu dziesiątek bliższych i dalszych żyjących krewniaków, prócz utrzymywania z nimi stałego kontaktu, decyduje się na organizowanie spotkań rodzinnych, na których wszyscy członkowie jednego rodu mogą się poznać i podzielić rodzinnymi opowieściami.

Poznawanie losów własnej rodziny pozwala też odkryć w nas poczucie przynależności do narodu i związany z tym patriotyzm, a także zrozumieć, jak zwykli ludzie wpisywali się w historię kraju. Nagle okazuje się, że pradziadek był w armii Andersa, wujek zginął w Katyniu, a wśród dalszych przodków jest osoba, która brała udział w powstaniu styczniowym lub uchwalaniu Konstytucji 3 maja. A jeśli na kartach rodzinnej kroniki nie pojawi się żadne „wielkie” nazwisko ani bohater rodem z książek historycznych, poznając ścieżki życia kolejnych krewnych można dostrzec, jak ważne są te wszystkie „zwykłe” postacie – pracujące na roli, pełniące służbę we dworach szlacheckich, wcielane do armii jako zwykli szeregowi…

Są jeszcze wśród genealogów ci, którzy w pewnym momencie swojego życia zaczynają dostrzegać, że wiedza o rodzinie zaczyna przepadać wraz z odejściem najstarszych jej członków i decydują się na jej spisywanie, by stworzyć dziedzictwo dla następnych pokoleń. Przy takim podejściu genealogia staje się nie tylko sposobem na upamiętnienie przodków, ale i nas samych.

Genealogia – by poznać samego siebie

Jednak odkrywanie rodzinnej historii to nie tylko wypisywanie kolejnych antenatów, ale przede wszystkim próba poznania ich życia. Jesteśmy kształtowani przez nasze przeżycia i tak też było z każdym z naszych przodków. Poznanie ich losów pozwala zrozumieć to, jacy i dlaczego byli, dlaczego w taki, a nie inny sposób postępowali i wychowywali własne dzieci. Bardzo trafnie ujął to jeden z największych autorytetów polskiej genealogii amatorskiej, nieżyjący już Stanisław Pieniążek: „Bardzo często nie zastanawiamy się nawet, dlaczego jesteśmy tacy, jacy jesteśmy. Dlaczego nasi rodzice wychowywali nas w taki, a nie inny sposób. Odpowiedzi na te pytania znajdujemy czasem kilka albo kilkanaście pokoleń wstecz. […] Odkrywając swoją historię, stajemy się bogatsi duchowo”.

By przekonać się, jak wielki wpływ na nas mają nasi przodkowie, krewni i relacje rodzinne, wystarczy porozmawiać z jakimkolwiek psychoterapeutą. Coraz częściej przed rozpoczęciem jakiejkolwiek terapii zalecają oni stworzenie genogramu – drzewa genealogicznego, na którym ukazane są relacje pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny. Analiza taka niejednokrotnie pomaga w ustaleniu podłoża problemu, z którym przychodzi pacjent.

Znajomość choć najbliższej genealogii przydać się może również w przypadku problemów ze zdrowiem. Zwykle w takim wypadku specjalista przeprowadza wówczas wywiad mający na celu ujawnienie chorób, z którymi zmagali się nasi przodkowie i najbliżsi krewni, co może ułatwić postawienie prawidłowej diagnozy. Warto więc mieć wiedzę na temat chociażby problemów sercowych nowotworów występujących w rodzinie, gdyż skłonności do wielu z nich są dziedziczne.

Wielka rodzinna tajemnica

Rozpoczęcie badań genealogicznych to dopiero początek długiej drogi, na której może nas spotkać wszystko. I na to „wszystko” warto się przygotować. Co mam na myśli?

Historia Polski jest bardzo skomplikowana. Mieszały się liczne narodowości, kultury i religie, zmieniały się granice, a przemarsze różnych wojsk oraz ich dłuższa obecność na terenie kraju nie były czymś rzadkim. Wszystkie te zawirowania wpływały na losy poszczególnych rodzin. Niejednokrotnie zdarza się więc, że głęboko wierzący katolicy dowiadują się, że ich przodkowie byli np. Żydami, a ktoś noszący typowo polskie nazwisko, żyjący w przekonaniu, że ma polskie korzenie, odkrywa, że jego przodkowie przybyli np. z Niemiec. Wierzcie mi – taka wiedza potrafi zaskoczyć nawet wówczas, gdy już wcześniej mamy jakieś przypuszczenia w tym względzie.

Prowadząc poszukiwania, możemy się też natknąć na zupełnie inne, ale równie zaskakujące informacje o przodkach: np. o ich działalności kryminalnej, nieślubnych dzieciach czy porzuceniu rodziny. Bardzo często takie fakty są uważane za kompromitujące i psujące opinię, dlatego zostają przemilczane, nawet jeśli są wielu osobom dobrze znane. Ich odkrycie może być źle postrzegane przez krewnych. W takich przypadkach genealog niejednokrotnie ma wątpliwości, co zrobić ze zdobytą wiedzą. Świadczą o tym chociażby pojawiające się na forach internetowych dyskusje: „czy ujawnić takie informacje?”, „może lepiej przemilczeć te fakty?”. Łatwo zorientować się, że miłośnicy odkrywania rodzinnych tajemnic mają różne zdanie na ten temat.

Gdyby chodziło o typowo naukowe badania, które miałyby być podstawą poważnej publikacji, sprawa byłaby jasna – wszystkie wiadomości są cenne i ważne. Gdy mamy jednak do czynienia z historią własnej rodziny i opowiadamy naszym bliskim o postępach w naszych poszukiwaniach, sprawa jest bardziej delikatna. Genealog musi się wówczas stać dobrym psychologiem, by podjąć decyzję.

W żadnym razie nie zachęcam do ukrywania niewygodnych faktów, ale warto zastanowić się, czy chcemy, by informacje o przodku wpłynęła na nasze relacje z żyjącymi krewnymi. Reakcje bliskich będą przy tym zależały od wielu czynników. Gdy kłopotliwe informacje dotyczą osoby zmarłej 200 lat temu lub wcześniej, stosunek do nich będzie inny niż do faktów z życia człowieka, którego dzieci bądź wnuki wciąż jeszcze żyją. Jednak najważniejsze w takiej sytuacji jest to, byśmy starali się nie oceniać czynów osób, których historię poznajemy. Nie jesteśmy w stanie stwierdzić, co sprawiło, że żyli tak, a nie inaczej, szczególnie gdy minęły już dziesiątki czy setki lat. Zwłaszcza w sytuacjach ekstremalnych człowiek postępuje nie raz wbrew swoim przekonaniom.

Historia rodziny to niesamowity świat pełen tajemnic do odkrycia. Genealogia potrafi wciągnąć na wiele godzin, dawać ogromną radość przy odnalezieniu choć najmniejszej informacji o przodkach i jest świetnym sposobem na pogłębienie wiedzy z zakresu historii czy języków obcych. Nieważne, czy Twoi antenaci pochodzili ze szlachty, czy pracowali na roli, byli katolikami czy wyznawcami judaizmu, Polakami czy Niemcami – zawsze warto poznać ich losy.

Bibliografia

• Zdzisław Dróbka, Historia to także losy Twojej rodziny, „Moje Miasto. Bezpłatny słupski dwutygodnik”, nr 8 (170)/2010.
• Michał Feliksiak, Historia rodzinna, pamięć, tradycja. Komunikat z badań, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 2007.
• Jakub Jakubowski, Szukaj przodków, „Nasze Witomino”, nr 7/2006.
• Barbara Jaworska, Kłopot z babką Marianną, „Panorama. Śląski Tygodnik Ilustrowany”, 27–28.03.2005.
• Dorota Kowalska, Karolina Wasilewska, Tropiciele rodzinnych tajemnic, „Newsweek”, 13.03.2005.
• Anna Matałowska, Z tym nazwiskiem, wyd. Youmar, Warszawa 1998.
• Małgorzata Nowaczyk, Poszukiwanie przodków. Genealogia dla każdego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005.
• Rafał Prinke, Poradnik genealoga amatora, Zysk i S-ka, Poznań 2006.