Choć muzułmanie zostali bezwzględnie wyparci z Półwyspu Iberyjskiego, ich ostatni bastion – Alhambra – zachwycił chrześcijańskich zdobywców. Dziedzictwo Maurów przetrwało i jest dziś perłą w koronie hiszpańskich atrakcji turystycznych.

Titus Burckhard opisywał:

Alhambra to coś więcej niż pałac, to miasto królewskie w pomniejszonej skali, ze swoimi budynkami, w których mieszkano, urzędami, koszarami, stajniami, meczetami, szkołami, łaźniami, cmentarzami i ogrodami.

Rzeczywiście, Alhambra to coś więcej – w skład kompleksu wchodzą nie tylko pałace, reprezentacyjne sale i dziedzińce, ale także zapierające dech w piersiach ogrody Generalife, które urzekają feerią zapachów i kolorów. Z liczbą 3 000 000 turystów rocznie Alhambra jest w czołówce najchętniej odwiedzanych miejsc na całym świecie. Nic dziwnego – czerwona twierdza (w języku arabskim alhambra oznacza właśnie kolor czerwony) jest jednym z najlepiej zachowanych średniowiecznych miast. Jeśli do tego dodać historię Maurów, która przeplata się w tym miejscu z dziejami hiszpańskiego imperium, trudno dziwić się, że turyści oczekują w wielogodzinnych kolejkach, aby zobaczyć andaluzyjską perłę.

Zamek Granadyjski

Kompleks, który wznosi się nad Granadą (w Polsce funkcjonuje też forma „Grenada”, dalej w tekście stosowana jest jednak pisownia hiszpańska), jest pamiątką po mauryjskim panowaniu na Półwyspie Iberyjskim. Muzułmanie pojawili się tam na początku VIII wieku i dokonali szybkiego podboju tamtejszego królestwa Wizygotów. Początkowo zajęte przez nich terytorium było emiratem zależnym od umajjadzkich kalifów z Damaszku i dopiero w 929 roku Abd al-Rahman III stworzył niezależny kalifat z siedzibą w Kordobie.

Już w czasach fitny – czyli niepokojów społecznych i politycznych poprzedzających czasy Kalifatu Bagdackiego rządzonego przez Abbasydów – pojawiły się pierwsze wzmianki o fortecy, która miała wznosić się na wzgórzu Alhambra. W źródłach z tego okresu wspominana jest jako „Forteca Elvira” lub „Zamek Granadyjski”, w którym broniono się przed najazdami Berberów. Dziś ta część kompleksu znana jest jako Alcazaba – zespół umocnień położonych na wzgórzu, których zadaniem było strzec najbliższej okolicy. Niektóre źródła wspominają także o istnieniu w początkach XI wieku stojącego w miejscu Alhambry pałacu należącego do żydowskiego wezyra Samuela ibn Nagreli, budowla ta nie przetrwała jednak do naszych czasów.

W 1212 roku siły Kastylii, Aragonii i Nawarry zwyciężyły pod Las Navas de Tolosa wojska berberyjskiej dynastii Almohadów. Muzułmańskie państwo na półwyspie szybko się skurczyło i przez kolejne trzy stulecia ograniczało się do Królestwa Nasrydów (Emiratu Granady), którego centrum była właśnie Granada. W 1246 roku założyciel dynastii, Muhammad ibn al-Ahmar ibn Nasr, doprowadził do porozumienia z Ferdynandem III Świętym, który zezwolił na istnienie emiratu na południu półwyspu, na ziemiach od Gibraltaru po Almerię.

Madinat al-Hambra – Miasto Alhambra

Rozkwit Alhambry przypada na XIV wiek. Wówczas to nasrydcy władcy – Yusuf I i Muhammad V – przekształcili ją w prawdziwy zespół pałacowy. Wydzielono część prywatną i administracyjną, a w Alcazabie zakwaterowano wojsko. Za panowania drugiego ze wspomnianych emirów wybudowano słynny Dziedziniec Lwów z reprezentacyjną fontanną – chyba najbardziej znany element Alhambry. Z jego powstaniem wiąże się szczególna historia.

Muhammad V został zdetronizowany przez swojego kuzyna i dwa lata spędził na wygnaniu. Schronienie znalazł wówczas na dworze swojego przyjaciela, króla Kastylii Piotra I Okrutnego. To on pomógł mu odzyskać tron. Po swoim powrocie do Granady władca rozpoczął budowę Dziedzińca Lwów, a źródła odnotowują, że spędzał wiele czasu na nadzorowaniu prac, nie zważając na pokrywający go pył.

Dziedziniec Lwów ze słynną fontanną (fot. Nicolas Vollmer, CC BY 2.0)

Ponowne panowanie Muhammada to okres ożywionej wymiany kulturalnej między chrześcijanami i muzułmanami. Kastylijska szlachta zamawiała u rzemieślników z Andaluzji dekoracje do swoich domów – w ten sposób popularność zyskała sztuka mudejar łącząca elementy chrześcijańskie oraz muzułmańskie. Jednym z jej przykładów w Alhambrze jest Dziedziniec Dwóch Sióstr, gdzie wśród ornamentów wypatrzyć można kwiat lilii – symbol Piotra Okrutnego. A wracając do Dziedzińca Lwów – sama fontanna datowana jest na przełom X i XI wieku. Ponoć mogła znajdować się wcześniej we wspomnianym już pałacu wezyra Samuela ibn Nagreli. Miejsce to wraz z Dziedzińcem Mirtów stały się dla Tytusa Działyńskiego inspiracją do stworzenia na zamku w Kórniku Sali Mauretańskiej, której architektura miała nawiązywać właśnie do twierdzy w Granadzie.

Sklepienie nad Dziedzińcem Dwóch Sióstr (fot. ecv5, CC BY-NC-ND 2.0)

Tak przyjacielskie stosunki, jakie panowały między Piotrem I i Muhammadem V, należały do rzadkości. Ziemie Królestwa Nasrydów i sama Alhambra rozpalały wyobraźnię kastylijskich władców. Gdy w 1431 roku ojciec Izabeli Katolickiej – Król Jan II – próbował zdobyć Granadę, ułożono o tym wydarzeniu romancę, w której chrześcijański władca pytał:

Cóż to za zamki były?
Wysokie i tak świeciły!

Na co Maur Abenamar odpowiadał:

Alhambra to była, panie,
A to drugie meczetu ściany,
Inne zaś wieże Alixares,
Wszystko cudownej roboty.
Maur, co je obrabiał,
Doblonów sto dziennie zarabiał,
A kiedy nie szedł do pracy,
Tyleż codziennie tracił.
A gdy je wreszcie sprawił,
Król go życia pozbawił,
By innych takich nie zrobił
Andaluzji królowi.

Pałacem Lwów trudno się nie zachwycić (fot. Leronich, CC BY-SA 3.0)

Klucze do miasta

To, co dla Jana II było marzeniem, okazało się realne dla jego córki, królowej Izabeli, oraz jej męża, Ferdynanda Aragońskiego. Granada była ostatnim mauretańskim bastionem na półwyspie. Solidne mury twierdzy gwarantowały, że nikt nie zdecyduje się na wzięcie jej szturmem, dlatego też wojska kastylijskie zdecydowały się na otoczenie miasta i jego blokadę. Podczas gdy królowie katoliccy przebywali w obozie w Santa Fe, oblężeni głodowali. 2 stycznia 1492 roku Muhammad XII Boabdil, ostatni emir Granady, poddał ją najeźdźcom. Ponieważ obawiano się buntu ludności cywilnej sprzeciwiającej się kapitulacji, zadecydowano, że pierwszym krokiem będzie przejęcie przez hiszpańskie wojska właśnie Alhambry.

Manuel Gómez-Moreno González, „Rodzina Boabdila opuszcza Alhambrę”, ok. 1880 r. (ze zbiorów Museo de Bellas Artes de Granada)

Zadanie to otrzymał Gutierre de Cárdenas, mistrz Zakonu Świętego Jakuba, który zebrał oddział na tyle liczny, aby zapewnić ochronę murów zamku na całym ich obwodzie. Boabdil oczekiwał go na jednej z wież. Przekazał mu klucze do twierdzy i opuścił utracone królestwo. Parę godzin później spotkał się z Izabelą i Ferdynandem i przekazał temu ostatniemu klucze do Granady ze słowami: „Weź, panie, klucze do Twojego miasta, bo ja, i ci, którzy są w nim, należymy do Ciebie”.

Zdobycie Granady zakończyło hiszpańską rekonkwistę półwyspu i odbiło się echem w całej Europie. Ferdynand pisał w liście do papieża Innocentego VIII:

Powiadamiam Waszą Świętobliwość ku dużemu zadowoleniu, jakie mu to sprawi, że Pan nasz dał Waszej Świętobliwości to wielkie szczęście, iż po wielu trudach, kosztach i rozlewie krwi naszych poddanych i ziomków królestwo Grenady, które przez 700 lat było okupowane przez niewiernych, za Waszych dni i z Waszą pomocą zostało zdobyte, jak tego pragnęli i w tym pomagali wcześniejsi papieże, Wasi poprzednicy, ku chwale Boga i wywyższeniu naszej Świętej Stolicy Apostolskiej.

Ale z Alhambrą roku 1492 wiąże się jeszcze jedno niechlubne wydarzenie. To tu Izabela i Ferdynand wydali „El Decreto de la Alhambra”, czyli edykt nakazujący wygnanie wszystkich Żydów z kraju do końca lipca 1492 roku. Formalnie obowiązywał on aż do ogłoszenia hiszpańskiej konstytucji z 1869 roku, która gwarantowała wolność wyznania, a uchylił go dopiero Francisco Franco 21 grudnia 1969 roku.

Edwin Lord Weeks, „Alhambra w czasach Maurów”, XIX wiek

Sen o raju

Zachwyceni Alhambrą Królowie Katoliccy mogli podziwiać ją w pełnej okazałości. W 1494 roku, a więc zalewie dwa lata po zdobyciu Granady, do miasta zawitał niemiecki podróżnik Hieronim Munzer, który opisywał to miejsce: „wszystko takie wspaniałe, dostojne, tak wybornej roboty, że ten, kto to ogląda, śni, że jest w raju”. W 1495 roku na ruinach jednego z pałaców powstał klasztor franciszkanów, a główny meczet został przemianowany na kościół Matki Boskiej z Alhambry.

Dla królowej Izabeli Granada była szczególnym miejscem, dlatego w testamencie zaznaczyła: „Takoż chcę i rozkazuję, że gdybym umarła poza Grenadą, aby następnie bez najmniejszego opóźnienia  przewieziono moje ciało w całości, takie jakie będzie, do Grenady”. Prośbie królowej stało się zadość. Pochowano ją najpierw w samej Alhambrze, ale w latach 1505–1517 wybudowano Kaplicę Królewską w Granadzie, gdzie przeniesiono ciało monarchini. Dziś spoczywa tam obok swojego męża, córki Joanny Szalonej oraz zięcia Filipa Pięknego, za którym nieszczególnie przepadała.

Ogrody Generalife (fragment) (fot. Ajay Suresh, CC BY 2.0)

Historia Alhambry nie kończy się jednak wraz upadkiem nasrydzkiej dynastii, nawet nie ze śmiercią Izabeli Kastylijskiej. Budowla rozpaliła również umysł kolejnego władcy – i to samego cesarza. Decyzja Karola V o wybudowaniu własnego pałacu w Alhambrze obrosła legendą, jakoby chciał on położyć w ten sposób symboliczny kres mauretańskiej potędze na półwyspie. Było zgoła odwrotnie – dziś historycy podkreślają zasługi Karola dla zachowania muzułmańskiego dziedzictwa. Alhambra zrobiła na władcy tak olbrzymie wrażenie, że zdecydował się przywieźć tu świeżo poślubioną Izabelę Portugalską, aby pokazać jej to miejsce.

Wśród pięknych ogrodów małżonkowie spędzili miesiąc miodowy i również wtedy Karol podjął decyzję o tym, by w kompleksie wybudować swój pałac. Jednocześnie musiał podjąć kroki wobec mauretańskiej ludności – w 1526 roku wydał edykt zabraniający praktykowania obrzędów, obyczajów i zwyczajów muzułmańskich. Jednak czas spędzony w Granadzie i podziw dla stworzonej tam kultury – a także mauryjska delegacja wraz z łapówką – spowodowały, że cesarz odłożył wprowadzenie zakazu w życie na czterdzieści lat, a zdobyte pieniądze przekazał na budowę pałacu.

Widok na część kompleksu Alhambry z pałacem Karola V (fot. Jebulon, CC0 1.0)

Wieki ciemne

Wieża Księżniczek ok. 1850 r. (domena publiczna)

Podczas wojny o sukcesję (1700–1714) szlachta zarządzająca kompleksem stanęła przeciwko Burbonom. W efekcie musiała opuścić miasto, a budynki powoli popadały w ruinę. Alhambrą zainteresowała się Królewska Akademia Sztuk Pięknych, której przedstawiciele rozpoczęli wizyty inspekcyjne. Rezultatem tych prac była książka „Antigüedades árabes de España”, która zawiera pierwszy plan całego zespołu.

Prawdziwą klęską okazało się jednak przybycie wojsk francuskich podczas wojen napoleońskich. Ucierpiała Granada, ucierpiała także jej wizytówka. Francuski marszałek Nicolas Jean de Dieu Soult zadecydował o wysadzeniu kompleksu w powietrze. Przed całkowitym zniszczeniem uchronił Alhambrę kapral José García, który własnym ciałem nakrył płonący lont.

Od 1828 roku przez osiemdziesiąt lat kompleksem opiekowała się rodzina Contreras. Szczególne miejsce wśród członków tego rodu zajmował Rafael Contreras, który nie zawsze potrafił chronić zabytek, a nawet sam stawał się dla niego wrogiem. Zlecił on np. wykonanie kopuły, która nigdy nie istniała, a także dodawał nowe elementy do słynnej fontanny z lwami, m.in. kolejną misę.

Dopiero w 1870 roku uznano Alhambrę za zabytek narodowy i przeznaczono pieniądze z budżetu państwa na jej renowację. Nie przerwało to jednak pasma nieszczęść – w 1890 roku na terenie kompleksu wybuchł pożar, który uszkodził część budowli. Akcję odbudowy zainicjował andaluzyjski malarz i archeolog Manuel Gómez-Moreno González, który do pomocy przekonał nawet króla Alfonsa XIII. Dzięki temu udało się odbudować uszkodzone elementy zespołu w stylu jak najbardziej zbliżonym do pierwotnego.

Wcześniej niż państwo Alhambrą zainteresowali się artyści. Inspirowała m.in. malarzy: François-Antoine Bossuet uwiecznił na obrazie Bramę Sprawiedliwości, a Léon Auguste Asselineau namalował jeden z pałacowych dziedzińców. Jednak chyba najsłynniejszym obrazem, który utrwalił Alhambrę w zbiorowej świadomości, jest ten namalowany przez Francisca Pradillę y Ortiza w 1882 roku. Na płótnie ostatni emir Granady, Muhammad XII Boabdil, poddaje miasto Królom Katolickim, a sama Alhambra góruje w tle nad bohaterami tego historycznego wydarzenia.

Przez cały XX wiek zmieniały się komisje, które sprawowały opiekę nad zabytkiem. Dbano także o poszczególne budynki. I tak na przykład w 1923 roku architekt Leopoldo Torres Balbás zainicjował program odbudowy pałacu Karola V, który ukończono w 1958 roku. Z kolei w 1984 roku Alhambra, ogrody Generalife oraz dzielnica arabska Albacin w Granadzie zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Alhambra – perła w hiszpańskiej koronie

Na koniec warto wspomnieć o polskich akcentach. Choć Hiszpania była chętnie obierana za cel podróży przez naszych rodaków, do samej Granady trafiało niewielu z nich. Ci, którzy tam dotarli, byli dość oszczędni w opisach. W 1526 roku Jan Dantyszek, pisząc do Zygmunta I, wspomniał jedynie „zamek Alhambra, wznoszący się wysoko, o którym niezwykłe rzeczy opowiadają i to, że był ulubioną rezydencją królów mauretańskich”. Wśród nowożytnych podróżników z Polski nie zyskał uznania także pałac Karola V ze specyficznym, okrągłym dziedzińcem. Dopiero w XIX wieku doceniono w Polsce zabytkowy kompleks – zachwycał się nim w swoich wspomnieniach m.in. Stanisław Józef Witkowski, który porównywał wyjątkowość Alhambry do ateńskiego Akropolu.

Francisco Pradilla Ortiz, „Kapitulacja Granady” (ze zbiorów Senatu HIszpanii, nr 28)

Niezwykle inspirująca okazała się być sama mauryjska historia. Adam Mickiewicz znalazł dla niej miejsce w „Konradzie Wallenrodzie” – występuje tam twierdza Alpuhara, w której Maurowie schronili się po upadku Granady i prowadzili walkę partyzancką (w rzeczywistości Las Alpujarras to nie nazwa pojedynczej twierdzy, a górzystego rejonu w Andaluzji). Ich los miał przypominać niewolę Polaków pod zaborami.

***

Alhambra fascynowała i wciąż fascynuje wielu. Bo nic tak nie łączy Michelle Obamy, Le Corbusiera, Aleksandra Dumasa, Izabeli Kastylijskiej, Brada Pitta, Grace Kelly czy Washingtona Irvinga, jak właśnie zachwyt nad perłą Al Andalus.

Bibliografia

  • Alhambra pod lupą, tł. Marcin Olejowski, wyd. Edilux, [brak daty i miejsca wydania].
  • Antonio Domínguez Ortiz, Manuel Tuñón de Lara, Julio Valdeón Baruque, Historia Hiszpanii, wyd. Universitas, Kraków 2012.
  • Alvarez Fernández Álvarez, Izabela Katolicka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2007.
  • Tenże, Cesarz Karol V, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2003.
  • Adam Kucharski, Hiszpania i Hiszpanie w relacjach Polaków: wrażenia z podróży i pobytu od XVI do początków XIX wieku, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2007.
  • Viajeros polacos en España: (a caballo de los siglos XIX y XX), red. Fernando Presa González, Agnieszka Matyjaszczyk Grenda, tł. Grzegorz Bąk, wyd. Huerga & Fierro editores, Madrid 2001.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!