„Kupuję, co się jeszcze da”. Jak szykowano zapasy na wojnę w sierpniu 1939 r.?

W dwudziestoleciu międzywojennym przełom sierpnia i września był w gospodarstwach domowych czasem powrotów z wakacji, szykowania zapasów na zimę oraz przygotowywania dzieci do nowego roku szkolnego. Ale w 1939 roku wyglądało to trochę inaczej. Nad pięknymi, upalnymi dniami wisiało widmo wojny…

Sięgając po różnego rodzaju publikacje wspominające o lecie 1939 roku, możemy się zazwyczaj wiele dowiedzieć na temat posunięć politycznych, przygotowań militarnych i zaangażowania społeczeństwa polskiego w zbiórki na Fundusz Obrony Narodowej. W tym wszystkim ginie gdzieś obraz tego, jak przeciętna rodzina miała zabezpieczyć sobie żywność i wodę na wypadek wybuchu konfliktu.

Czy szykować zapasy?

Takie pytanie towarzyszyło chyba wszystkim gospodyniom domowym w 1939 roku, a prasa wcale nie ułatwiała odpowiedzi. Z jednej strony podkreślano, że ewentualna wojna będzie trwała krótko, z drugiej zaś – jak wspomina Zofia Petersowa w swoim reportażu – w gazetach codziennych poświęcano osobne kolumny na omówienie przepisów na potrawy wojenne, a także sposobów zaopatrzenia spiżarni i zabezpieczenia prowiantu. W prasie kobiecej pisano nawet: „Kto ma zapasy, ułatwia zadanie aprowizacyjne państwu. Przyczyni się do opanowania paniki na wypadek braku jakiego produktu, a jeżeli będzie miał dosyć, może się podzielić z innymi”.

Jak przekładało się to na zwykłe życie? Były rodziny, które podchodziły do tego zadania bardzo poważnie. Osoby, które przeżyły Wielką Wojnę i wojnę polsko-bolszewicką, zapełniały spiżarnie. Janina Browarska (sanitariuszka i łączniczka w czasie powstania warszawskiego) wspominała, że jej rodzice: „przeżyli bardzo ciężko poprzednią wojnę, w domu panował nastrój robienia zapasów, zapasów za wszelką cenę, jak najwięcej”. Inni, jak choćby Halina Wardell, kupowała potrzebne produkty nawet w tajemnicy przed mężem. Tuż przed wybuchem wojny jej spiżarnia wyglądała jak mały sklep.

Wiele osób jednak odkładało takie przygotowania na ostatnią chwilę.

Gaz, gaz, gaz

Przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego panowało przekonanie, że w przypadku przyszłej wojny na szeroką skalę zostaną wykorzystane różnego rodzaju gazy bojowe. Perspektywa ich zastosowania działała na ludzką wyobraźnię. Nie wszyscy wiedzieli, jakie mogą być skutki ich działania, ani jak im przeciwdziałać. Atmosferę niepewności podsycała także propaganda. Pan Jan Łampierz (urodzony w 1930 roku w Warszawie) wspominał: „Przypominam sobie te wszystkie takie przestrogi wojenne. Przypominało się, jaką dużą groźbą [był] gaz, jaki był w czasie wojny”.

Uważano, że na największe niebezpieczeństwo tego typu ataków będą narażone duże ośrodki miejskie i przemysłowe. Nie oznaczało to, że osoby mieszkające w mniejszych miejscowościach i na wsi mogły spać spokojnie. Na każdym kroku podkreślano konieczność obrony przeciwgazowej. Chodziło w niej nie tylko o ochronę ludzi, ale również żywności, a w przypadku wsi także plonów i żywego inwentarza.

Skąd jednak przeciętna pani domu mogła czerpać potrzebne informacje dotyczące obrony przeciwgazowej? Naprzeciw tej potrzebie wychodziły różne organizacje skupiające w swoich szeregach kobiety, jak choćby Liga Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej, Przysposobienie Wojskowe Kobiet, Czerwony Krzyż czy różne inne mniejsze stowarzyszenia, które organizowały odczyty dla różnych grup społecznych. Dla przykładu 17 lipca rozpoczął się w Warszawie kurs przygotowany przez „Dom Kobiet” i Przysposobienie Wojskowe Kobiet, w trakcie którego miały odbyć się odczyty o roli gospodyni w nowoczesnej wojnie i o przygotowywaniu wojennych posiłków.

Istotne znaczenia miała również prasa, zarówno codzienna, jak i kobieca, która na swoich łamach, szczególnie od wiosny 1939 roku, poruszała tematykę aprowizacji gospodarstw domowych.

Co należało mieć w zapasie?

To, co miało znaleźć się w domowych spiżarniach na wypadek wojny, zależało przede wszystkim od liczby domowników i zamożności gospodarzy. Znaczenie miał też wiek oraz przyzwyczajenia poszczególnych członków rodziny. Biorąc pod uwagę, że mowa jest o okresie końca lata, w wielu gospodarstwach domowych były już przygotowywane zapasy na zimę, które mogły stanowić znaczną część wojennego jadłospisu. Należało jednak pamiętać o zaopatrzeniu się w podstawowe produkty.

Stosując się do zaleceń na przykład z publikacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet pt. „Zabezpieczenie produktów spożywczych przed gazami bojowymi w gospodarstwie domowym” z 1939 roku, należało zaopatrzyć dom w jedzenie na okres od dwóch do czterech tygodni. Najbardziej potrzebne i przydatne miały być: mąka pszenna i żytnia, kasze, grysiki, cukier, płatki owsiane, suche kiełbasy, boczek, różnego rodzaju konserwy, smalec, masło, mleko suszone lub kondensowane, sery, czekolada, suszone jarzyny i owoce, sól i przetwory owocowe. Z tych produktów można było przygotować wcale smaczne posiłki.

Szafy przeciwgazowe

Najłatwiejszym sposobem zabezpieczenia żywności było zakupienie specjalnej szafy gazoszczelnej, jednak mogło to stanowić zbyt duży wydatek dla rodzinnego budżetu. W prasie codziennej, a także w wydawnictwach specjalistycznych, pojawiały się artykuły, które podawały domowe sposoby na poradzenie sobie z zaistniałym problemem. Najprostszym rozwiązaniem było wyznaczenie w domu małego pomieszczenia (schowek, łazienka, spiżarnia) lub mebla, które zostałoby zamienione na prowizoryczną „szafę przeciwgazową”.

Doradzano, by sufit i ściany takiego schowka kilkakrotnie pomalować farbą olejną, a szpary przy drzwiach i oknach zakleić kitem lub szpachlą. Dużą wagę przykładano do wentylacji. W czasie pokoju zapewniała cyrkulację powietrza, dzięki czemu przechowywana żywność była dłużej świeża, jednak w razie ataku gazowego to przez nią mogły przedostać się niebezpieczne substancje, dlatego zabezpieczano ją gałgankami nasączonymi olejem. Drzwi, jeżeli były wykonane z drewna, również należało odpowiednio uszczelnić – wszelkie szpary i dziury pozaklejać, całość kilkakrotnie polakierować, a nawet obić blachą.

Jeżeli dane mieszkanie było małe albo nie dysponowano osobnym pomieszczeniem, wówczas wykorzystywać można było zwykłe meble, jak choćby kredens czy lodówka pokojowa. Należało zwracać uwagę, aby były to sprzęty jak najmniej przepuszczające powietrze. Zaadaptować do tej funkcji można było również wbudowane w ścianę szafy. Zrobiła tak na przykład pisarka Zofia Nałkowska. Gdy nie było innego wyboru, pozostawał jeszcze dogotowywacz, czyli skrzynia zbita z desek i wypełniona piachem lub słomą, do której wkładano garnki z ciepłym daniem. To rozwiązanie sprawdzało się jednak najlepiej już w momencie ogłoszenia pogotowia przeciwgazowego.

Uszczelnianie domowych urządzeń i mebli nie nastręczało problemu. W przypadku lodówki należało zwrócić szczególną uwagę na uszczelnienie otworu wentylacyjnego. Natomiast jeżeli chodzi o kredens, W. Dobrzyńska radziła, by: „wewnątrz i na zewnątrz pomalować sprzęt dokładnie lakierem (szpary i miejsca spojeń), okleić wojłokiem lub filcem drzwi, czy pokrywę”.

W artykułach i opracowaniach wspominano również o możliwości samodzielnego przygotowania skrzyń mających chronić produkty żywnościowe przed działaniem gazów bojowych. Po zbiciu drewnianej skrzyni wnętrze wykładano pergaminem, wszelkie szpary uszczelniano, a do środka wkładano produkty. Wówczas całość zawijano kilkakrotnie w papier i polewano parafiną.

Metal, szkło, papier

Przed włożeniem zakupionej żywności do „szaf przeciwgazowych”, trzeba było ją osobno zabezpieczyć, a sposób dostosowywano do rodzaju produktu. Najbardziej odpowiednimi materiałami były szkło, metal i papier. W metalowych pojemnikach można było przechowywać kawę i herbatę, musiano jednak dopilnować, aby wieczka pudełek nakładać bardzo dokładnie, a dla większego bezpieczeństwa okleić miejsce styku taśmą.

Przetwory zimowe, jak choćby dżemy, marmolady, kompoty, ogórki zakonserwowane w słoikach również zabezpieczano dodatkowo celofanem lub pęcherzem zwierzęcym przyklejonym taśmą izolacyjną. Papier wykorzystywano do przechowania mąki, soli i cukru. Produkty te wsypywano najpierw do worków papierowych, szczelnie zamykano, a następnie wkładano do worków materiałowych, które zostały wcześniej zaimpregnowane.

Łatwiej psujące się produkty, jak chleb czy wędzone mięso, owijano kilka razy w papier pergaminowy i szczelnie wiązano. Dla warzyw najlepszym miejscem była piwnica. Przysypywano je 15 cm warstwą słomy, a na wierzchu kładziono impregnowany materiał. Najmniej kłopotu było z różnego rodzaju konserwami (mięsnymi i rybnymi) oraz z produktami fabrycznie zamkniętymi. Wówczas wystarczyło je ewentualnie przykryć materiałem impregnowanym.

Ten ostatni można było wykonać w domu samemu, ale należało liczyć się z bardzo nieprzyjemnym zapachem, który mógł unosić się ze schnącej tkaniny przez ponad tydzień. Wystarczyło podgrzać olej lniany i zamoczyć w nim materiał, a następnie poczekać do wyschnięcia.

Dnia pierwszego września…

Dla wielu rodzin wybuch wojny był zaskoczeniem. Niektórzy nie zdążyli poczynić odpowiednich przygotowań. Danuta Jaklewicz (w momencie wybuchu wojny była małą dziewczynką) wspomina, że we wrześniu 1939 roku chodziła ze swoją mamą na obiady do rodziny mieszkającej przy Alejach Jerozolimskich, gdyż w ich domu nie było niczego do jedzenia. Wróciły one do domu ze Lwowa tuż przed wybuchem wojny i nie zdążyły zgromadzić zapasów.

W Warszawie, jako najdłużej broniącym się polskim mieście, panowała najtrudniejsza sytuacja pod względem zaopatrzenia w żywność. Z powodu działań wojsk lądowych i bombardowań nawet rodziny dobrze przygotowane traciły całe swoje zapasy. Sytuacja ta była najtrudniejsza do zrozumienia dla dzieci. Sabina Sebyłowa (pisarka) przytacza w swoich wspomnieniach rozmowę z synem, którą odbyła w schronie na warszawskiej Pradze we wrześniu 1939 roku:

– Mamo, daj mi bułkę z szynką.
– Nie ma szynki.
– No to bułkę z masłem.
– Nie ma bułki.
– Czy chleba z serem też nie masz?
– Nie ma sera.
– A co jest?
– Jest wojna.
– To daj mi chleba z wojną.

***

Ostatecznie w czasie działań wojennych we wrześniu i październiku 1939 roku nie doszło do ataku gazowego. Co za tym idzie, pomieszczenia gazoszczelne czy przygotowywanie odpowiednich skrzyń lub szaf na żywność okazało się nieprzydatne. Największą korzyścią dla rodzin okazały się jednak przygotowane zapasy. Jeżeli nie zostały one zniszczone przez pożar czy bombardowanie, mogły być wykorzystywane w trudnych pierwszych dniach wojny, a potem w czasie niemieckiej czy sowieckiej okupacji.

Bibliografia

Wspomnienia

• Irena Halska  [rozmawiał Robert Markiewicz], [w:] Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, [dostęp: 31 sierpnia 2019], <https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/irena-halska,1302.html>.
• Janina Browarska [rozmawiała Magdalena Miązek], [w:] Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, [dostęp: 31 sierpnia 2019], <https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/janina-browarska,289.html>.
• Harcerki 1939–1945. Relacje – pamiętniki, wyb. i opr. Krystyna Wyszczańska, PWN, Warszawa 1985.
• Danuta Jaklewicz [rozmawiała Ewa Strumiłło], [w:] Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, [dostęp: 31 sierpnia 2019], <https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/danuta-jaklewicz,2636.html>.
• Apolonia Kowalska [rozmawiał Tomek Żylski], [w:] Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, [dostęp: 31 sierpnia 2019], <https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/apolonia-kowalska,995.html>.
• Joanna Krasińska-Głażewska, Dwa światy. Od nas dla was – z bliska i z daleka, Wyd. LTW, Łomianki 2007.
• Jan Łompierz [rozmawiała Hanna Dziarska], [w:] Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, [dostęp: 31 sierpnia 2019], <https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/jan-lompierz,3421.html>.
• Zofia Nałkowska, Dzienniki czasu wojny, wstęp, oprac. i przypisy Hanna Kirchner, Czytelnik, Warszawa 1970.
• Zofia Petersowa, Wrzesień Warszawy 1939. Reportaż, Wydawnictwo Eugeniusza Kuthana, Warszawa 1946.
• Sabina Sebyłowa, Notatki z prawobrzeżnej Warszawy, Czytelnik, Warszawa 1985.
• Jerzy Smoniewski [rozmawiała Małgorzata Brama], [w:] Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego, [dostęp: 31 sierpnia 2019], <https://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/jerzy-smoniewski,1710.html>.

Broszury i instrukcje

• Irena Maternowska, Zabezpieczenie produktów spożywczych przed gazami bojowymi w gospodarstwie domowym, nakładem Organizacji Przysposobienia Wojskowego Kobiet, Warszawa 1939.
• Repetytorium w pytaniach i odpowiedziach na kursach oplg, Lublin 1938.
• Wskazówki dla ogółu ludności o obronie przeciwlotniczej i przeciwgazowej, nakładem Zarządu Miejskiego w Brześciu nad Bugiem, Brześć 1939.
• K. Zawilska, I. Zielińska, Gotowanie z zastosowaniem dogotowywacza, Koło Stowarzyszenia „Służba Obywatelska” w Poznaniu, Poznań 1939.

Prasa

• „Dzień Dobry”, nr 206, Warszawa 1939.
• „Kurjer Warszawski”, nr 191, Warszawa 1939.
• „Przegląd Budowlany”, z. 5, Warszawa 1939.
• Stefania Goryńska, Pogotowie wojenne dobrej gospodyni. Co powinno być w każdym domu na wypadek wojny, „Kobieta w Świecie i w Domu”, nr 14, Warszawa 1939.
• Taż, Pogotowie wojenne dobrej gospodyni. Co powinno być w każdym domu na wypadek wojny. Zabezpieczenie przed gazami, „Kobieta w Świecie i w Domu”, nr 15, Warszawa 1939.
• Gospodarka domowa na wypadek wojny, „Moja Przyjaciółka. Ilustrowany dwutygodnik kobiecy”, Warszawa 1939, nr 16.
• Jak zabezpieczyć żywność przed działaniem gazów, „Czas”, nr 237, Warszawa 1939.
• Jak zabezpieczyć żywność w razie wojny?, „Drwęca. Z dodatkami: „Opiekun Młodzieży”, „Nasz Przyjaciel” i „Rolnik”, 29 sierpnia 1939.
• Kobiety chcą być gotowe, „Kurier Poznański”, nr 200/1939.
• Łatwiej uchronić niż oczyścić z trucizny. Jak zabezpieczyć żywność przed gazami, „Wielkopolanin”, nr 98, Poznań 1939.
• Przygotujmy na wszelki wypadek skrzynki i torby uszczelnione do przechowywania żywności, [w:] „Expres Zagłębia”, nr 207, 29 lipca 1939.

Opracowania

• Grzegorz Konsalik, Jacek Korpetta, Warszawa 1939. Tem się tylko żyje, za co się umiera, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, Warszawa 2009.
• Maria Odyniec, Gdynia w prasie niemieckiej Wolnego Miasta Gdańska 1920–1939, Wyd. Morskie, Gdańsk 1983.
• Warszawa we wrześniu 1939 roku. Obrona i życie codzienne, pod red. Czesława Grzelaka, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2004.
• Małgorzata Wiśniewska, Kobiety w systemie obronnym Polski w latach 1918 – 1939, Napoleon V, Oświęcim 2015.
• Aleksandra Zaprutko-Janicka, Okupacja od kuchni. Kobieca sztuka przetrwania, Znak Horyzont, Kraków 2015.