Czy udane powstanie można przygotować w domowym zaciszu, przy rodzinnym stole? Działalność pewnej poznańskiej rodziny w gorącym okresie I wojny światowej, tuż przed wybuchem powstania wielkopolskiego, dostarcza dowodów na to, że jest to możliwe.

Mowa o Nogajach, wydawałoby się typowej familii z początku XX wieku, jakich wiele mieszkało wówczas w Poznaniu. Małżonkowie Jan i Rozalia dochowali się 12 pociech, co wówczas nie było wcale rzadkością. Mając taką gromadkę, musieli dobrze zorganizować swoje życie, by nie tylko utrzymać swoje potomstwo, ale również wychować je na przyzwoitych ludzi. Dowodem na to, że im się to udało, są lata Wielkiej Wojny.

Południowo-zachodnia część Starego Rynku w Poznaniu. Widoczny wylot dzisiejszej ulicy Paderewskiego; pocztówka z 1901 r. (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn.
DŻS XII 8b/p.13/14, domena publiczna)

Na przełomie XIX i XX wieku Poznań był dynamicznie rozwijającym się miastem, do którego ściągali ludzie z różnych stron regionu poszukujący lepszego życia. Nogajowie również nie byli rodowitymi poznaniakami, ale ich dzieci urodziły się już po przeprowadzce rodziców do stolicy Wielkopolski. Najstarszy syn, Staś, był podobno tak hałaśliwy, że jego płacz przeszkadzał w pracy pruskim policjantom, których biura znajdowały się nad mieszkaniem Nogajów. Gdy podrósł, wraz z kolegami wolał bawić się w wojsko polskie i prowadzić wojny „przeciwko Prusakom” niż chodzić do kościoła, gdzie posyłała go matka.

Jak wychować przyszłych powstańców?

Nogajowie byli dumnymi ludźmi i choć żyli skromnie, nie uważali się za biednych. Nie przyjmowali zatem pomocy od towarzystw, które ją oferowały, co po latach wspominał syn Stanisław: „Gdy […] ksiądz dowiedział się, że w naszej rodzinie jest taka chmara dzieci, przysłał panie z Towarzystwa Św. Wincentego á Paulo do naszego domu, ale matka je przegoniła z hałasem. Narzekała potem, że narobiłem jej wstydu”. Dzieciaki były w szkole zawsze zadbane. Co innego na podwórku, gdzie od marca do listopada biegały boso w starych połatanych rzeczach.

Choć Jan był dorożkarzem, a Rozalia pracowała w młodości jako robotnica rolna, byli świadomi, jak ważna jest edukacja. Ich dzieci wzrastały, słuchając opowieści z powstania styczniowego, w którym brali udział ich przodkowie, oraz pobierając lekcje u pań skupionych w Towarzystwie Warta, które zajmowało się tajnym nauczaniem przedmiotów zakazanych w niemieckich wówczas szkołach. Na lekcje języka polskiego do druhny Władysławy Budaszówny chodziła Zosia Nogaj. Zależało jej, by osiągać dobre wyniki w nauce, dlatego bardzo przeżywała, gdy zacinała się podczas recytacji wyuczonego wiersza lub gdy druhna wytykała jej błędy. Dla polskich uczniów był to trudny czas. Musieli mierzyć się z coraz większymi ograniczeniami swoich praw w niemieckich szkołach. Skutkiem tego były strajki szkolne z początku XX wieku. Do udziału w jednym z nich Rozalia namówiła swojego syna Stanisława, za co sama została później skazana na dwa tygodnie więzienia.

Jak się robi strajk, dowiedzieliśmy się od chłopców z wyższych klas. […] Nikt nas nie zdradził, bo Beisitzer wszedł do klasy jak zwykle, nie okazując żadnego zaciekawienia. Powstaliśmy z ławek, tylko zamiast Gelobt sei Jesus Christus, pozdrowiliśmy go słowami «Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus». […] Dopiero przy odmawianiu modlitwy Ojcze nasz nauczyciel się zorientował, co się dzieje w klasie. […] Po chwili wziął do ręki kij trzcinowy […] Strajk nasz trwał sześć dni i niebawem przeszedł w zapomnienie, ale wojnę o Polskę w pruskiej szkole prowadziliśmy dalej.

Po zajęciach dzieciaki udzielały się w skautingu i Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Organizacje te od niedawna przyjmowały w swe szeregi dziewczęta, z czego skorzystały również siostry Nogaj i wkrótce wraz z braćmi brały udział w ćwiczeniach wojskowych, musztrze prowadzonej na wzór tej z armii pruskiej oraz szkoleniach sanitarnych.

Najmłodsi członkowie „Sokoła” podczas ćwiczeń gimnastycznych; po 1918 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/6/1127/1, domena publiczna)

Konspiratorzy z Wildy

Po wybuchu pierwszej wojny światowej życie rodziny Nogajów zmieniło się. Jan wyruszył na wojnę, pozostawiając Rozalię i dzieci w domu. Ta sytuacja nie przytłoczyła matki, a sam rodzący się wówczas konflikt, mimo licznej dziatwy pozostawionej jej pod opieką, raczej zainspirował ją do nowych działań. Oto, gdy z poznańskiego dworca kolejowego wyruszały kolejne transporty z żołnierzami, u Nogajów na poznańskiej Wildzie zaczęło pojawiać się coraz więcej broni magazynowanej w skrytkach w mieszkaniu, na strychu i w piwnicy. Pruscy policjanci nie znaleźli jej podczas żadnej z licznych rewizji.

Pojawiali się tam również licznie goście. Byli to dezerterzy ukrywający się przed ponownym wysłaniem na front oraz konspiratorzy uczestniczący w tajnych spotkaniach Klubu Sportowego „Unia” powstałego w 1915 roku za sprawą Stanisława. Była to organizacja sportowa tylko z nazwy, gdyż pod płaszczykiem niegroźnej aktywności jej członkowie – wierząc w niedaleki wybuch powstania przeciwko Niemcom – doskonalili swe umiejętności władania bronią oraz składali konspiracyjną przysięgę. Matka, która wyraziła na to zgodę, oraz siostry doskonale wiedziały, co dzieje się w pokoju spiskujących braci, choć same nie mogły uczestniczyć w spotkaniach. Uparte, znalazły jednak inną metodę – podsłuchiwały pod drzwiami.

Siedziba Towarzystwa Sportowego „Unia” przy ul. Dolna Wilda 69; 1933 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/9/4936/1, domena publiczna)

Rozalia była zwolenniczką jeszcze jednej akcji. W jej mieszkaniu schodzili się młodzi ludzie zagrożeni powołaniem do wojska. By pomóc im uniknąć smutnego losu, wstrzykiwano im w rękę lub nogę substancje imitujące stany zapalne, wywołujące obrzęki. Dzięki temu uratowano wielu konspiratorów, którzy ukrywając się przed władzami, skupili się na przygotowaniach do powstania.

Mali agenci do zadań specjalnych

Wzmożony ruch u Nogajów przy ul. Szwajcarskiej nr 5 na Wildzie nie pozostał niezauważony, zwłaszcza po dezercji z wojska Stanisława i kilkukrotnych jego ucieczkach z więzienia. Raz udało mu się to za pomocą dostarczonego wraz z jedzeniem pilnika, którym przepiłowano kraty. Policja pruska ogłosiła nawet nagrodę za jego głowę.

Pocztówka patriotyczna wydana w Warszawie w 1915 r. Na łuku triumfalnym herby Krakowa, Warszawy i Poznania, a pod łukiem napis „zjednoczenie” (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. DŻS XII 8b/p.48/1, domena publiczna)

Wiedząc o zainteresowaniu, jakie wzbudzała ich rodzina, w czasie spotkań spiskowców młodsze rodzeństwo wystawiano warty. Pewnego razu pełniąca służbę Pelagia zauważyła pruskich tajniaków. Zaalarmowała natychmiast dezerterów znajdujących się w mieszkaniu i czekających na obiad, dzięki czemu mogli oni w porę opuścić lokal.

Mama, wzburzona, […] zdjęła z pieca garnek z wrzątkiem pełnym klusek, wyszła z nim na sień od strony kuchni. Na poręczy oparła garnek, by zawartość gichnąć na głowy prześladowców. W zdenerwowaniu za prędko, czy też za późno przechyliła garnek, tak że prześladowcom tylko trochę poparzyła nogi. Ktoś tam na kluskach się poślizgnął, zbił kolana i zbrudził ubranie.

I znowu Rozalia trafiła przed sąd. Tym razem w jej obronie stanął bezinteresownie jeden z najlepszych wówczas adwokatów, przyszły prezydent Poznania, Jarogniew Drwęski. Rozalia przekonywała, że zawartość garnka wylała się przypadkowo, adwokat zaś tłumaczył, że jedynymi poszkodowanymi były dzieci pozbawione tego dnia obiadu.

Garnki przysłużyły się dobrej sprawie raz jeszcze na Wielkanoc 1917 roku. Zadanie ich uzbierania otrzymała 18-letnia wówczas Maria. Siostrze pomogło młodsze rodzeństwo, ścigające się w nowej konkurencji. W tym celu odwiedzali sąsiadów. Dla najmłodszych „zdobycie jakiegoś naczynia było […] tak znaczne, jak u żołnierza na froncie, zdobycie […] armaty”.

Zgromadzone utensylia należało następnie napełnić klejem. Maria i Bronisława udały się na zakupy do sklepu drogeryjnego, a gotowaniem klajstru zajęła się mama Rozalia. Dwadzieścia napełnionych garnków posłużyło konspiratorom z Unii, którzy pod osłoną nocy rozlepiali w mieście ulotki. Rodzeństwo miało satysfakcję ze swej pracy, gdy następnego dnia z plakatami musieli męczyć się pruscy policjanci: „Na ówczesnym placu Piotra (dziś pl. Wiosny Ludów) […] ulotki były właśnie zeskrobywane z murów. […] Myśmy się cieszyli, że nasz klej tak dobrze lepił i taką robotę przysporzył policjantowi”. Poza tym dzieciaki, w tym również dziewczęta, pełniły służbę gońców. Chodziły do ukrywających się w mieście spiskowców i dezerterów, by przynieść im jedzenie oraz informacje.

W ramach skautingu śledzono policjantów pruskich, by poznać ich nazwiska i adresy. Akcja ta przyniosła owoce w 1917 roku podczas uroczystości z okazji setnej rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki. Tajniakowi przeciskającemu się przez zebrane pod pomnikiem Adama Mickiewicza tłumy stawały na drodze skautki. „wyzywano, że się przeciska, przeszkadza. […] pytali: «czy pan jest szpiclem, że się pan tak pcha?»”.

Na Widzie Rozalia wraz z córkami i innymi dziewczętami rozpoczęła domową produkcję polskich sztandarów, które później roznoszono po polskich domach.

Przemówienie I.J. Paderewskiego z okna hotelu Bazar. Obraz Leona Prauzińskiego (domena publiczna)

Cel coraz bliżej

W listopadzie 1918 roku Stanisław i Franciszek, najstarsi synowie Nogajów, wraz z kolegami z Unii nadal pozyskiwali broń, wykorzystując do tego zamieszanie wywołane rewolucją w Niemczech. Z opaskami Rady Żołnierskiej na rękawach pozorowali zmiany warty w poznańskich fortach i magazynach wojskowych. „Gdy broń przewieziono pod nasz dom, była budzona cała rodzina, czasem ktoś z sąsiadów, którzy razem z nami broń wnosili do naszego mieszkania”.

Zdejmowanie pruskiej korony ze szczytu wieży ratuszowej w Poznaniu; pocztówka z 1920 r. (ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. DŻS XII 8b/p.13/13, domena publiczna)

Po zawieszeniu broni wydarzenia potoczyły się już bardzo szybko. 27 grudnia 16-letnia Bronka i 14-letnia Pela Nogajówny znalazły się w tłumie, który z niecierpliwością oczekiwał wystąpienia Ignacego Jana Paderewskiego z okna hotelu Bazar.

Najradośniejszy dzień mego życia […] Ludzie chyba wszyscy wybiegli na miasto, bo ich nigdy przedtym tyle nie widziałam. Chodzili i płakali z radości. Siostra moja Bronka i ja z koleżankami docisnęłyśmy się ledwo do wylotu ulicy Podgórnej.

Wkrótce na ulicach miasta wybuchły walki. Spiskowcy ponownie zjawili się u Nogajów, by zabrać przechowywaną tam broń. Dziewczęta wraz z matką i skautkami zajęły się darciem bielizny pościelowej na bandaże. Wkrótce Maria stanęła na czele skautek obsługujących jedną z kuchni polowych, których kilka powstało w ważniejszych budynkach w mieście, by żywiły walczących do czasu organizacji wojskowego zaplecza. Kuchnia ta miała swoją siedzibę w ówczesnym Muzeum Cesarza Fryderyka III (dziś Muzeum Narodowe). Bracia zaś wyruszyli na powstańcze fronty.

W życiu Nogajów wiele się działo, ale mimo licznych rodzinnych obowiązków i trudów dnia codziennego włączyli się w działania, których wymagały okoliczności. Rozalia, choć przeżywała kolejne aresztowania syna i rewizje policji, nie zrezygnowała z raz podjętych kroków. Jedni mogą uznać, że rodzice byli nieodpowiedzialni, narażając dzieci na niebezpieczeństwo. Inni zaś mogą spojrzeć na nich z podziwem, że udało im się stworzyć naprawdę zgraną ekipę, w której wzrośli przyszli powstańcy wielkopolscy oraz te, które wspomagały walczących, działając na zapleczu.

Bibliografia

Archiwalia

  • Życiorys zmarłej Rozalii Nogaj z d. Chwiałkowska, Biblioteka Uniwersytecka, rkps 2806 k. 63–64.
  • Maria Wojdarska zd. Nogaj, Mój udział w Powstaniu Wielkopolskim, Biblioteka Uniwersytecka, rkps nr 2806 k. 65 – 76
  • Wspomnienia Zofii Krystek zd. Nogaj, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zarząd Okręgowy ZBOWiD, sygn. 376, s. 144–149.
  • Wspomnienia Bronisławy Krynickiej zd. Nogaj, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zarząd Okręgowy ZBOWiD, sygn. 376, s. 124–143.
  • Wspomnienia Pelagii Horak zd. Nogaj, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Zarząd Okręgowy ZBOWiD, sygn. 376, s. 84–119.

Pozostałe:

  • Jan Basiński, Udział lekarzy polskich w pracy narodowościowej pod zaborem pruskim i w przygotowaniu Powstania Wielkopolskiego (1918–1919), „Archiwum Historii Medycyny”, t. 38 (1975), nr 1, s. 33–50.
  • Pelagia Horak, Siostra spiskowców, [w:] Wspomnienia z Powstania Wielkopolskiego, wybór i opracowanie Janusz Karwat, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2007, s. 121–130.
  • Janusz Karwat, Od idei do czynu. Myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887–1919, Wyd. Poznańskie, Poznań 2002.
  • Stanisław Nogaj, Za bramą Wildecką, [w:] Poznańskie wspominki. Starzy poznaniacy opowiadają, Wyd. Poznańskie, Poznań 1960, s. 97–125.
Alina Kucharska
Ukończyła studia na Wydziale Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie historii uzyskała na podstawie pracy pt. „Poznań w cieniu Wielkiej Wojny. Żałoba i upamiętnienie poległych na frontach 1914–1918”. Jest autorką tekstów naukowych i popularnonaukowych dotyczących nie tylko I wojny światowej, ale także XIX wieku, m.in. historii Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i jego członków. Artykuły publikowała m.in. w „Kronice Miasta Poznania”, „Wielkopolskim Powstańcu. Roczniku Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego”, „Przeglądzie Wielkopolskim”, w serwisie popularnonaukowym historiaposzukaj.pl i in. Pracowała w kilku poznańskich muzeach jako edukatorka oraz w Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Obecnie jest zatrudniona w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Można ją także spotkać na ulicach miasta, jest bowiem licencjonowanym przewodnikiem PTTK po Poznaniu. Na Instagramie prowadzi profil „Poznańczyk pierwszowojenny”.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!