Choć w szkole pojęcie pracy organicznej sprowadza się najczęściej do przeciwstawienia jej walce zbrojnej, to jednak jej rzeczywiste znaczenie jest nieco bardziej skomplikowane.
Przede wszystkim, organicznicy pojmowali społeczeństwo ludzkie jako jeden organizm – aby mogło funkcjonować dobrze, niezbędna była dobra kondycja każdego z jego elementu. Organizm należało zatem wzmacniać, szczególnie w okresie braku własnego państwa. Praca organiczna zakładała jednak wyłącznie działania legalne, stąd wspomniane postrzeganie jej w opozycji do powstań.
Roman Kozłowski, który analizował ideę pracy organicznej w pismach Karola Libelta, słusznie zauważył, że to pozytywistyczne pojęcie nabrało na gruncie polskim dodatkowego sensu, nieznanego w Europie Zachodniej: „U nas było ono swego rodzaju obroną substancji narodowej przed zgermanizowaniem i zrusyfikowaniem kraju”. Oczywiście, praca na rzecz społeczeństwa polskiego jako alternatywa dla walki zbrojnej nie była konceptem wyłącznie wielkopolskim. Przykładowo, w idee pracy organicznej wpisywał się także działający w Marymoncie pod Warszawą Instytut Agronomiczny, który miał charakter szkoły zawodowej.
W granicach swojej działalności
Na gruncie wielkopolskim do idei pracy organicznej nawiązał jako pierwszy ksiądz Jan Koźmian. Ów publicysta i działacz społeczny podsumowywał w sierpniu 1848 roku wydarzenia wielkopolskiej Wiosny Ludów w rozprawie „Stan Rzeczy w Wielkiem Xięstwie Poznańskiem”. Proponował w niej działania, które określił jako „roboty organiczne”: „Konstytucyjne Prusy podają nam sposobność rozwijania się wewnętrznie, wszystkich się swobód uchwyćmy, wszystkich użyjmy do naszego wielkiego celu. Zgodni w chęciach łączmy się w pracy”.
Temat ten podchwycił Marceli Motty, który w listopadzie tego samego roku użył terminu „prace organiczne” w „Gazecie polskiej”. Nie oznacza to jednak, że wszystko zaczęło się od pojęcia. Za pioniera pracy organicznej uważa się Dezyderego Chłapowskiego – generała i uczestnika kampanii napoleońskich. Początkowy entuzjasta cesarza Francuzów, w 1813 roku złożył dymisję, rozgoryczony z powodu jego postawy względem Polaków. Dwa lata później powrócił do rodzinnej Turwi położonej nieopodal Kościana. Podobno mawiał, że „rolnictwo i wojna mają w sobie coś podobnego”, a także: „Kiedy kto kocha swój kraj […] to nie tylko o tem myśli, aby z niego ciągnąć zysk, ale i o tem, jak go w granicach swojej działalności i pracy podnieść, upiększyć, ozdobić, uszlachetnić”.
Chłapowski pogłębiał swoją wiedzę z zakresu rolnictwa i leśnictwa. Zasłynął wprowadzeniem płodozmianu (zamiast trójpolówki), sprowadzaniem nowoczesnych maszyn rolniczych i nowych gatunków roślin uprawnych. Był inicjatorem powstania Ziemstwa Kredytowego i Towarzystwa Ubezpieczeń od Ognia. Jednak gdy wybuchło powstanie listopadowe, wyjechał do Królestwa Polskiego, by walczyć, udowadniając, że idee pracy organicznej nie muszą stać w opozycji do walki zbrojnej. Gdy za udział w powstaniu odsiadywał karę więzienia, napisał podręcznik „O rolnictwie”. Po wyjściu na wolność powrócił do Turwi, gdzie kontynuował prace na rzecz rozwoju rolnictwa. W walkę zbrojną zaangażował się jeszcze tylko raz – podczas Wiosny Ludów.
Zawiązała się Spółka Bazaru…
Interesujący jest fakt, że najsłynniejszy przedstawiciel idei pracy organicznej również nie stronił od walki zbrojnej – wprost przeciwnie, podczas powstania listopadowego był adiutantem samego Chłapowskiego, a za udział w bitwie pod Olszynką Grochowską został nawet odznaczony. Po odsiedzeniu wyroku za udział w tych walkach Karol Marcinkowski poświęcił się pracy na rzecz społeczeństwa. Do jego najbardziej imponujących inicjatyw należą Bazar oraz Towarzystwo Naukowej Pomocy.
26 czerwca 1838 roku:
Zawiązała się Spółka Bazaru, budować mającego na ulicy Nowej, łączącej Rynek Stary z nowym miastem w Poznaniu, w sposób następujący:
§ 1. Budowa obejmuje hotel i sklepy
§ 2. Fundusz na to ma być zebrany na akcje. Akcja jedna wynosi talarów pięćset, której połowa zaraz przy podpisie na ręce któregokolwiek z członków komitetu zapłaconą być musi […]
§ 3. Komitet składa się z następujących członków: p. Stanisława Powelskiego jako dyrektora, p. Józefa łubieńskiego jako współdyrektora, p. Macieja Mielżyńskiego, dr Marcinkowskiego, p. Antoniego Krzyżanowskiego, majstra kunsztu ciesielskiego, p. sędziego Gregora jako członka prawnego.
Od dnia dzisiejszego Spółka uważa się za istniejącą i zaczyna swe czynności od przyjmowania podpisów na akcje w myśl § 2-go.
Gmach, który oddano do użytku w 1841 roku, przez wiele lat swojego funkcjonowania pod pruskim zaborem był siedzibą wielu inicjatyw: Centralnego Towarzystwa Gospodarskiego, Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego, Towarzystwa Ludoznawczego czy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Mieściły się tam redakcje: „Dziennika Poznańskiego”, „Kuriera Poznańskiego” czy „Orędownika”.
Przede wszystkim jednak znalazły tam miejsce polskie sklepy i warsztaty. Do Bazaru swoją księgarnię przeniósł znany poznański wydawca Walery Stefański, tam też otworzył swój sklep z narzędziami Hipolit Cegielski. W budynku znajdowało się także Kasyno Polskie, które miało łączyć „zabawę z pożytkiem i dobroczynnością”.
Nie pomysły, ale czyny!
Na początku lat czterdziestych Marcinkowski założył Towarzystwo ku Wspieraniu Biednych i Ubogich w Mieście Poznaniu, które gwarantowało pomoc medyczną najuboższym mieszkańcom miasta. W 1841 roku powstało również Towarzystwo Naukowej Pomocy, które fundowało stypendia dla męskiej młodzieży. Inicjatywa ta wspierana była finansowo nie tylko przez Polaków, lecz także Niemców – w pierwszym roku działalności Towarzystwo zebrało ponad 5200 talarów, które przeznaczone zostały na 114 stypendiów dla 24 studentów, 71 uczniów szkół średnich, 18 uczniów szkół przygotowawczych oraz 7 z zawodów praktycznych.
W opracowaniu statutu Towarzystwa uczestniczył także Karol Libelt, który podkreślał swoją rolę w dziele jego powstania w liście do „Dziennika Poznańskiego”. Według autora to on sam był pomysłodawcą powołania organizacji mającej na różne sposoby pomagać Wielkopolanom. Marcinkowski jednak miał uznać, że z szeregu pomysłów Libelta najlepsze będzie właśnie Towarzystwo Naukowej Pomocy.
Wychodząc z przekonania, że nie pomysły, […] ale czyny przeprowadzające je w życie, stanowią zasługę mężów dobru publicznemu oddanych, tak mało kładłem wartości na moje autorstwo pomysłu założenia Towarzystwa Naukowej Pomocy […] wypracowałem z własnego natchnienia, a nie z polecenia, projekt ogólnego stowarzyszenia, aby połączonymi siłami przez pracę, naukę i oszczędność podnieść upadający dobrobyt Księstwa, a przezeń wzmocnić zagrożoną narodowość naszą.
Żar ducha i siła działania
Nie wszyscy jednak popierali działalność Marcinkowskiego i skupionych wokół niego działaczy. Krytykowała ich chociażby publicystka i pisarka Julia Woykowska w „Tygodniku Literackim”, która uważała – podobnie jak wydawca czasopisma i jej mąż, Antoni Woykowski – że idee organicznikowskie wynikają z próżności i prowadzą do pustych gestów, a założenie Towarzystwa Naukowej Pomocy porównała do… zbudowania Petersburga przez Piotra Wielkiego: „Powiedzmy sobie zaś sumiennie: co za impuls może dać towarzystwo naukowe, zbudowane jak Petersburg na rozkaz Piotra Wielkiego, nie podległe żadnemu rozwojowi myśli, będące li materialnym warsztatem, w którym kują ludzi”.
Władysław Kosiński (działacz Komitetu Poznańskiego) zaznaczył, że „dobre to wszystko było dla utrzymania narodowości in status quo, lecz podnieść ją i wydźwignąć spod obcej przemocy nie było w stanie”, natomiast Ludwik Mierosławski uważał, że działania Marcinkowskiego „napływu i wzrostu niemieckiego w Księstwie nie powstrzymały, ale za to powstaniu poznańskiemu 1846 r. nie mało przeszkodziły, a w r. 1848 dostarczyły doskonałego materiału na klub kontrarewolucyjny”.
Dorobek Marcinkowskiego zrobił za to duże wrażenie na Moritzu Jaffem, autorze pracy „Poznań pod panowaniem pruskim”:
Taką osobowością, jaką był Karol Marcinkowski, założyciel Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Młodzieży [Wielkiego Księstwa Poznańskiego], niemieccy obywatele miasta nie mogli się nigdy poszczycić. Dopiero pod koniec przedwcześnie zakończonego życia Marcinkowski poświęcił się jako deputowany miejski sprawom publicznym swojego rodzinnego miasta. Ale żar jego ducha, jego siła działania, jego wysoka inteligencja i niezrównana bezinteresowność musiały także bez tego mandatu potężnie oddziaływać i u wszystkich, którzy mieli z nim kontakt, wyostrzać poczucie publicznego obowiązku.
Choć najbardziej znane stowarzyszenia z tego okresu to te, które powstały z inicjatywy Marcinkowskiego, warto zaznaczyć, że nie był on jednak pionierem w tej dziedzinie. W projekcie statutu Towarzystwa Przyjaciół Rolnictwa, Przemysłu i Oświaty z 1828 roku można przeczytać:
Obywatele Wielkiego Ks. Poznańskiego, przekonani, iż do wspólnego celu dobra publicznego jedynie połączonymi siłami skutecznie i trwale zbliżać się mogą, po otrzymaniu zezwolenia władzy zgromadzili się dnia 30 czerwca 1828 roku i wskutek projektu, podanego przez W-go Kraszewskiego, postanowili złączyć się w Towarzystwo, które w odpowiadających wydziałach zajmować się będzie podniesieniem rolnictwa, przemysłu i oświaty w tej prowincji.
Choć Towarzystwo Przyjaciół Rolnictwa, Przemysłu i Oświaty dość szybko zamknęło swoją działalność, to właśnie z jego statutu czerpało zorganizowane w grudniu 1835 roku Kasyno w Gostyniu. Nazwa myląca, bo hazard w tym miejscu był zakazany, a w statucie zaznaczono, że celem instytucji jest „chęć wzajemnego pożycia towarzyskiego, w celu popierania industrii i oświaty”. Samo Kasyno powstało z inicjatywy szlachty z powiatu krobskiego na czele z Gustawem Potworowskim, którego nazwisko nosi dziś jedna z ulic na poznańskim Łazarzu.
Inicjatywa była solą w oku naczelnego prezesa Prowincji Poznańskiej. Eduard Flottwell postawił założycielom szereg warunków, w tym zażądał, aby w szeregi Kasyna przyjmowano także Niemców. Zagwarantował sobie również prawo wyznaczania jednego z członków organizacji, licząc na to, że będzie mógł dzięki temu kontrolować pośrednio panujące w niej nastroje. Plan jednak nie wypalił, gdyż wybrany przez niego miejscowy landrat Stammer okazał się apologetą polskiej instytucji. Samo Kasyno dzieliło się na trzy wydziały: rolniczo-przemysłowy, literacki i dobroczynności. Działania krobskiej szlachty ośmieliły innych do podejmowania podobnych inicjatyw w Szamotułach czy Raszkowie.
W jeden łańcuch złączeni
Podobnie jak Marcinkowskiemu czy Libeltowi, oświata była bliska sercu również Ewarysta Estkowskiego. Pod koniec lat czterdziestych opublikował on szereg artykułów dotyczących oświaty ludowej: „O stanie szkółek wiejskich w Wielkim Księstwie Poznańskim”, „Kilka myśli z życia o oświecaniu ludu” czy „Kilka myśli wstępnych i kilka uwag nad środkami oświecania ludu naszego”. Krytykował zbyt krótką naukę w wiejskich szkółkach, brak zainteresowania szkolnictwem ze strony ziemiaństwa i proboszczów czy niedostosowanie książek dla ludu do czytelnika. Uskarżał się na język niemiecki jako wykładowy w seminariach nauczycielskich.
W czasie Wiosny Ludów Estkowski założył w Poznaniu Towarzystwo Pedagogiczne, które miało nawet swój organ prasowy, „Szkołę Polską”. Ponieważ na pierwszym posiedzeniu pojawiła się bardzo mała liczba nauczycieli, Towarzystwo postanowiło wydać odezwę, opublikowaną w „Gazecie Polskiej”:
Rok 1848, zrywając wszelkie pęta, pozwolił i nauczycielom wolniej odetchnąć. A zaraz objawiło się wśród nich życie, domaganie się pewnych praw […] objawiły się życzenia, aby niejedno w ich szkołach zmienić, lepszym zastąpić; objawiało się […] pragnienie wzajemnego porozumiewania się, łączenia swych życzeń i sił w jedno ognisko, słowem pragnienie stowarzyszenia się.
[…]
Cel naszego stowarzyszenia pedagogicznego […] ma być następujący: 1) prace pedagogiczne w języku polskim, w rzeczach, które całe stowarzyszenie za najpotrzebniejsze uzna; 2) ćwiczenie się w wymowie ojczystej 3) powolne poprawianie i zreformowanie na podstawie prawnej szkółek naszych w duchu narodowym; 4) wydawanie pisma pedagogicznego, jako organu dążeń i prac całego stowarzyszenia; 5) wyrobienie opinii publicznej wśród nauczycieli i księży i 6) zawiązanie filialnych stowarzyszeń pedagogicznych po wszystkich powiatach polskich pod pruskim panowaniem zostających.
Pamiętajmy, że tylko wspólna praca i połączenie wszystkich sił w jeden łańcuch doprowadzić nas mogą do celu.
Inicjatywa ta nie zyskała jednak zwolenników wśród nauczycielstwa. Popularnością wśród tego zawodu nie cieszyła się także „Szkoła Polska”. Ubodło to członków Towarzystwa, którzy w jednym ze sprawozdań narzekali: „Redakcja w pracy bardzo słabo wspierana bywa, nawet na miejscu […] z gimnazjalnych nauczycieli dotychczas tylko 1 udzielił redakcji artykułu”.
Estkowski w Wielkopolsce przebywał do 1855 roku – wówczas wyjechał na kurację do Bad Ischl w Austrii. Rok później w podobnych celach odwiedził Soden, gdzie zmarł i został pochowany. Dziś, oprócz kilku ulic w polskich miastach, jego imię nosi także jedna ze szkół w niemieckim mieście Padeborn.
W mieście i na prowincji
Wielkopolscy organicznicy nie tylko współpracowali ze sobą, ale także uczyli się od siebie wzajemnie. Maksymilian Jackowski, który za swoją działalność związaną z Kółkami Rolniczymi zyskał przydomek „Króla Chłopów”, naukę rolnictwa pobierał u samego Dezyderego Chłapowskiego w Turwi. Przez dwadzieścia osiem lat Jackowski pełnił funkcję patrona Kółek Rolniczych, których coroczny zjazd odbywał się w poznańskim Bazarze.
Na prowincji działał również ksiądz Augustyn Szamarzewski, który na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku roku założył Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych. Wspierał on istniejące instytucje tego typu, pomagał w zakładaniu nowych oraz w wymianie finansowej. Funkcję patrona Szamarzewski pełnił do 1891 roku – po nim stanowisko to objął ksiądz Piotr Wawrzyniak.
To właśnie za kadencji Wawrzyniaka Bank Związku Spółek Zarobkowych wybudował swoją siedzibę, która mieściła się przy obecnej ulicy Marcinkowskiego w Poznaniu. Wawrzyniak działał również poza stolicą Wielkopolski: przekształcił lokalną Kasę Oszczędności i Pożyczek w Śremie w Bank Ludowy (korzystając przy tym z pomocy Szamarzewskiego), a pięć lat później (w 1878 roku) przyłączył bank do Związku Spółek Zarobkowych.
Wielkopolscy organicznicy działali więc w mieście i poza nim – nie traktowali swoich idei jako przeciwieństwa pracy zbrojnej, lecz widzieli w ich realizacji szansę na zbudowanie silnego społeczeństwa. Stanowili lokalne autorytety i integrowali otoczenie. Jak pisał Karol Libelt, byli to prawdziwi „mężowie dobru publicznemu oddani”.
Bibliografia
- Jerzy Kozłowski, Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach 1815–1918, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004.
- Roman Kozłowski, Idea „pracy organicznej” w poglądach Karola Libelta, „Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny”, r. 1982, z. 3, s. 84–85.
- Wielkopolska (1815–1850). Wybór źródeł, Witold Jakóbczyk, Ossolineum, Wrocław 1952.
- Moritz Jaffe, Poznań pod panowaniem pruskim, red. Przemysław Matusik, Wydawnictwo Miejskie Posnania, Poznań 2012.
- Jan Koźmian, Dwa bałwochwalstwa. Wybór pism, wybór, wstęp i przypisy Bogdan Szlachta i Ewa Hajdasz, Ośrodek Myśli Politycznej–Księgarnia Akademicka, Kraków 2007.
- Karol Libelt, „Dziennik Poznański”, 1886, nr 70.
- Franciszek Paprocki, Wielkie Księstwo Poznańskie w okresie rządów Flottwella 1830–1841, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1994.
