Lewatywa, podskórne wstrzykiwanie terpentyny i upuszczanie krwi. Sposoby na radzenie sobie z grypą na przestrzeni dziejów były bardzo różne, podobnie zresztą jak wcielenia samej choroby. Z najbardziej groźną i siejącą popłoch wersją wirusa musiały zmierzyć się sto lat temu nasze prababki.
W 1918 roku strach przed wirusem, który zbierał śmiertelne żniwo, opanował cały świat. Nazywany wdzięcznie „hiszpanką”, pochłonął, według różnych szacunków, od 20 do 100 mln istnień ludzkich. Żadne z dostępnych badań nie wskazują jednak, jaki odsetek chorych zmarł na skutek zaaplikowanej kuracji leczniczej.
Czasy były trudne. Po znękanej I wojną światową Europie przemieszczali się wycieńczeni żołnierze. Bazy wojskowe pękały w szwach. Niedożywieni ludzie w miastach mieszkali w ścisku, niekiedy sypiali po parę osób w jednym pomieszczeniu, w najgorszym wypadku gnieżdżąc się po kilkoro w jednym łóżku. W takich warunkach każdy wirus łatwo podać dalej.
Pandemia i panika
Hiszpanka siała tak duże spustoszenie, że budziła strach niemal tak wielki jak niegdyś dżuma. I choć przedstawiciele świata medycznego starali się usystematyzować wiedzę na temat nieokiełzanej choroby i odrzeć jej wizerunek z elementów budzących panikę, nawet pozornie spokojna, naukowa narracja na jej temat nie była pozbawiona emocji:
Przedostatnia epidemia grypy z roku 1889/90 przeszła przez Europę w kierunku ze Wschodu na Zachód, ostatnia zaś w kierunku odwrotnym. Bieg tej ostatniej nadto był znacznie powolniejszy niż pierwszej. W maju roku 1918 w Hiszpanii najpierw powstał alarm z racji jakiejś zagadkowej choroby. W czerwcu już tą chorobą opanowane zostały Francja i całe Niemcy. We Lwowie i Krakowie pojawiła się grypa mniej więcej już w połowie września, w październiku już grasowała ona epidemicznie w Zagłębiu Dąbrowskiem.
Choć nazwa i powszechne przekonanie każą szukać pierwotnego zarzewia choroby w zachodniej części południowej Europy, traktować to należy jak zwyczajne pomówienie. Hiszpania została uznana za ognisko epidemii, ponieważ akurat tam nie cenzurowano doniesień o zachorowaniach. Prawdziwe źródło groźnego wirusa znajdowało się w Stanach Zjednoczonych.
Oprócz szalejącego wirusa śmiercionośne okazywały się także niektóre metody walki z nim. I to wcale nie te podejmowane przez znachorów, lecz realizowane w majestacie obowiązujących nauk medycznych. Światła prababka, która postanowiła z przypadkiem hiszpańskiej grypy stwierdzonym w rodzinie udać się do kliniki w Warszawie, mogła skazać swojego bliskiego na uczestniczenie w swoistych eksperymentach, prowadzonych w najlepszej wierze przez doktorów medycyny stosujących terapie polecane przez rodzimych i zagranicznych kolegów po fachu.
Przewodnikiem po świecie budzących przestrach sposobów leczenia niech będzie niekwestionowany autorytet w tej dziedzinie, dr. med. Szczęsny Bronowski, ordynator Mokotowskiego Szpitala Wojskowego. Jego opracowanie „Epidemja grypy w latach 1918–1920 (jej istota, objawy, zapobieganie i leczenie)” stanowi doskonały przegląd terapii polecanych przez ówczesnych lekarzy.
Autor przedstawił najpierw wyniki swych badań jako odczyt kliniczny, a następnie wydał w 1922 roku. Jak pisał: „Od listopada roku 1919 do lipca roku 1920 w Szpitalu Wojskowym Mokotowskim w Warszawie obserwowałem ściśle klinicznie 700 przypadków grypy spośród ogólnej cyfry 916 chorych grypowych. Mogę więc własne środki zestawić ze spostrzeżeniami i wnioskami z innych krajów i klinik”.
Zarazek grypy i wróżenie z fusów
Posądzanie lekarzy walczących z pandemią hiszpanki o brak kompetencji czy złą wolę stanowiłoby daleko idące nadużycie. Warszawscy medycy z oddaniem śledzili najnowsze doniesienia czasopism naukowych i stosowali metody polecane przez autorytety z Francji, Niemiec czy własnego kraju. Nie uchylali się przy tym przed sięganiem w walce o zdrowie chorych po wszechstronne rozwiązania:
W szpitalu Mokotowskim na nader licznym materiale stosowaliśmy wiele metod i środków leczniczych. Wśród metod przeto, które były stosowane gdzie indziej, będę podawał te, które sam stosowałem wespół z mymi współpracownikami. Oraz będę zaznaczał otrzymane wyniki.
Niestety, aby dobrze zwalczać skutki choroby, trzeba najpierw poznać jej przyczynę. Autor odczytu, do którego sięgamy, zastrzegał tymczasem już w pierwszych zdaniach: „Naturalnie, ponieważ dotąd istoty zarazka grypy nie znamy, a więc i metody tzw. walki czynnej z zakażeniem grypowem opierać się mogą bądź na mniej lub więcej prawdopodobnych przypuszczeniach”.
Podejmowane przez jego zespół prace można byłoby więc opisać jako podlane naukowym sosem połączenie „rosyjskiej ruletki” z wróżeniem z fusów. Niektóre ze stosowanych terapii były jedynie nieskuteczne, inne wiązały się z rychłym zgonem pacjenta.
Nieukrywane terapie
Relacjonując stan badań, dr Szczęsny Bronowski informował: „Dla walki czynnej przygotowano w krajach rozmaitych szczepionki, o których dotąd powiedzieć można tylko tyle, że są nieszkodliwe”. Opisywał przy tym skład „wakcyny” spreparowanej w Instytucie Pasteura i informował z powagą: „Dotąd dodatnich wpływów na przebieg choroby nie stwierdzono”.
Podając wyniki stosowania poszczególnych metod leczenia, prelegent odnotowywał zawsze, ilu z poddanych terapii pacjentów zmarło i podkreślał swoje zadowolenie, kiedy ten odsetek nie przekraczał 30 procent. Leczenie surowicą przeciwpaciorkowcową nie przynosiło na przykład spodziewanych pozytywnych efektów:
Wyniki moich spostrzeżeń nie przemawiały na korzyść surowicy przeciw paciorkowcowej. Z 35 chorych leczonych surowicą powyższą, zmarło 12, czyli 34 %. W jednym przypadku mieliśmy wstrząs anafilaktyczny, połączony z zapaścią, dusznicą, sinicą, zakończony zgonem.
Chorym podawano przeróżne surowice: przeciwpneumokokową, przeciwpaciorkowcową, przeciwbłoniczą i w końcu – surowicę ozdrowieńców. Naukowe efekty przywołanych terapii specjalista podsumował prozaiczną wersją powiedzenia „na dwoje babka wróżyła”: „W rezultacie, przeglądając liczne komunikaty o działaniu tej lub innej metody, nie można dojść do jakiegoś określonego wniosku – jedni są zadowoleni z wyników, drudzy wprost przeciwnie”.
Przyznać jednak należy sprawiedliwie, że niektóre zabiegi, których opisy brzmiały niekiedy niezbyt przekonująco i wydają się dziś szokujące, kończyły się mimo wszystko zadowalającymi rezultatami: „Po wstrząsie i podniesieniu ciepłoty do 40 stopni C i wyżej, mniej niż w godzinę, chory zaczyna się pocić, tętno staje się pełniejsze, i następuje przełom. Nazajutrz chory czuje się znacznie lepiej, ciepłota już tylko nieznacznie podnosi się ponad normę”.
Nie wchodząc zbyt daleko w szczegóły dotyczące rodzajów podawanych pacjentom surowic i efektów ich działania, które niekiedy uzupełniano lub zastępowano dożylnym podawaniem kamfory czy strychniny, warto pamiętać o wszystkich komplementarnie stosowanych elementach terapii: „Dla ścisłości nadmienić winienem, że ze względu na dobro chorych w leczeniu surowicami, oprócz tych ostatnich stosowane były inne środki lekarskie, które wskazane były potrzebą chwili, a więc środki podniecające do wewnątrz i podskórnie, czasami nawet i narkotyki”.
Co by tu jeszcze wstrzyknąć?
Pora przejść do opisu najbardziej niezwykłych terapii:
Również pomyślne wyniki jak z surowicą ozdrowieńców uzyskaliśmy wytwarzaniem tzw. ropni sztucznych, zastrzykując podskórnie w okolice brzucha lub uda od 2 do 15 ctm3 terpentyny. Podług autorów francuskich, metoda omawiana służy ku temu, aby rozsiane po ustroju zarazki ściągnąć w jedno miejsce. […]
Gdy u chorych zbyt ciężkich i wyczerpanych długotrwałą choroba ropień po zastrzyknięciu terpentyny wcale się nie wytwarzał, pozostawało zaś tylko na miejscu zastrzykniętem nieznaczne rozmiękczenie tkanek, po kilku dniach zwykle w to samo miejsce wstrzykiwano nową dawkę terpentyny.
Leczenie poprzez „wytwarzanie ropni sztucznych” zastosowano w szpitalu Mokotowskim u piętnastu chorych, zdaniem lekarza: „zupełnie przeznaczonych na stracenie”, z których zmarło jedynie dwóch. Wobec tego uczony prelegent informował: „Metodę powyższą na zasadzie doświadczenia osobistego gorąco polecać mogę, aczkolwiek jest ona dla chorych bardzo uciążliwa, gdyż sprowadza na razie bóle dodatkowe do ich poprzednich cierpień”.
Mokotowscy lekarze szukali metodologicznego wsparcia w leczeniu skutków epidemii zarówno u swoich zachodnich kolegów, jak i u średniowiecznych cyrulików. Puszczanie krwi, które na przestrzeni dziejów przeniosło w zaświaty niejednego pacjenta, było ciągle jeszcze polecanym sposobem walki z grypą. Przyznać jednak należy, że nie przeceniano wówczas jego skuteczności:
Zupełnie odmienne wyniki otrzymaliśmy przy stosowaniu upustów krwi (od 300-400 ctm3) u 6-ciu chorych dotkniętych ciężkim zapaleniem płuc obok zapaści, sinicy wybitnej i obfitych krwotoków płucnych. Straciliśmy bowiem wszystkich chorych powyższych, bez względu na to, czy zastępczo wlewaliśmy im dożylnie lub podskórnie rozczyn fizjologiczny soli kuchennej, czy też nie. Pomyślnego wpływu nie osiągnięto również w 4-ch przypadkach podobnych, gdy wprowadzano do ustroju kilkakrotnie fizjologiczny roztwór soli bez upustów krwi. Zgon nastąpił w tych przypadkach nieubłaganie a szybko.
Zastanawiająco pomyślne skutki uzyskiwali natomiast lekarze, wstrzykując chorym na hiszpankę 3% roztwór… rezorycyny. Substancja ta, która ma zastosowanie przede wszystkim w kosmetyce jako środek złuszczający, rozjaśniający przebarwienia i udrażniający ujścia gruczołów łojowych, używana jest zewnętrznie w niewielkich stężeniach. Jak podpowiada encyklopedia, zastosowana na duże powierzchnie skóry ulega wchłonięciu do krwiobiegu i może wywołać zatrucie typowe dla fenoli.
Tymczasem, kierując się myślą zachodnich kolegów, lekarze znad Wisły aplikowali swoim pacjentom ten środek leczniczy dożylnie:
J. Tornai zachwala i nazywa „wprost zdumiewającemi” skutki zastrzykiwania dożylnego 3% rozczynu rezorycyny w ilości 100 ctm3 podług przepisu. Zazwyczaj, podaje autor, wystarczało jedno zastrzyknięcie, rzadko wypadało powtórzyć w razie nawrotu choroby. Spośród 98 przypadków najcięższej grypy z podkładem płucnym zmarło tylko 3-ch chorych.
Być może była to zasługa antyseptycznego i przeciwbakteryjnego działania substancji. Układ krwionośny chorych na grypę częstowany był zresztą, w majestacie nauki, prawdziwym terapeutycznym koktajlem Mołotowa. Według relacji autora odczytu:
Niewątpliwe, a wprost nieocenione usługi oddawały środki tzw. podniecające, a więc kofeina, kamfora, adrenalina, a zwłaszcza strychnina w przypadkach cięższych zapaści, połączonych z sinicą, napadami duszności, upadkiem tętna i ciśnienia krwi. Adrenalinę oraz strychninę stosowaliśmy po 2–3 zastrzyknięcia dziennie (często obok kamfory i kofeiny) i stopniowo w ciągu 2–3 dni tętno nabierało pełności, ciśnienie w tętnicach się podnosiło, a sinica i duszność ustępowały.
Przy okazji doktor Szczęsny Bronowski podnosił kwestię zbawiennego wpływu „napojów gorących obok wina i konjaku, a także ogrzewania ciała na większej przestrzeni za pomocą worków gumowych, butelek z wodą gorącą itp.” W sprawie (szeroko rozumianych, zgodnie z ujęciem epoki) środków narkotycznych autor zachowywał jednak nieco dystansu, dzielonego z autorytetami:
Większość autorów zupełnie słusznie ostrzega, aby stosowaniem środków narkotycznych nie zmniejszać tak potrzebnej dla sprawy odpluwania pobudliwości kaszlowej. Jednakże, gdy się pracuje na większym materiale klinicznym, bez narkotyków nieraz obejść się nie można, nad wyraz bowiem męczący kaszel i bóle opłucne nie dają wytchnienia znękanym chorym nawet podczas nocy.
Terapeutyczne skakanie z kwiatka na kwiatek, powszechne wśród lekarzy walczących z pandemią hiszpańskiej influenzy, pan ordynator wyjaśniał wypadkową dwóch czynników: bezradności wobec choroby i liczby proponowanych sposobów walki z nią:
Przeglądając skrzętnie cała literaturę leczniczą ciężkich przypadków grypy i widząc taką mnogość zalecanych metod leczniczych i środków poszczególnych oraz bezradność prawie w przypadkach groźnych, posocznych, w Szpitalu Mokotowskim staraliśmy się sprawdzić na materiale własnym celowość owych metod; to też prawie celowo przerzucaliśmy się od jednej metody leczniczej do drugiej.
Wachlarz możliwości terapeutycznych opisywanych w tamtym okresie w opracowaniach naukowych był w istocie szeroki. Powszechne było leczenie chorych na grypę poprzez stosowanie lewatyw, środków przeczyszczających na bazie trującej rtęci czy rakotwórczej fenoloftaleiny. Używano „balsamu zakonników”, który zawierał benzoinę (żywicę z kory różnych gatunków drzew) i, zupełnie nieskutecznej w przypadku grypy, chininy, której przedawkowanie miało szereg groźnych skutków ubocznych. Pewien lekarz z Chicago aplikował nawet pacjentom trujący tojad.
Prababka wie lepiej
Uporczywa próba odnalezienia właściwego antidotum na powikłania związane z przebiegiem hiszpanki znajduje na pewno wytłumaczenie w powadze ówczesnej sytuacji, niemniej jednak naukowe metody stosowane podczas pandemii grypy w latach 1918–1920 same budzą dziś grozę. Poszukiwania skutecznego lekarstwa wyglądają jednocześnie na nieco histeryczne w kontekście porad zawartych w wydanym w 1908 roku, a tłumaczonym z niemieckiego podręczniku „Kobieta lekarką domową: podręcznik lekarski do pielęgnowania zdrowia i lecznictwa w rodzinie, z szczególnym uwzględnieniem chorób kobiecych i dziecięcych, położnictwa i pielęgnowania dzieci”:
Jest rzeczą pewną, że lekarstwami nie zawsze bywa influenca dokładnie wyleczoną. W wilgotnych okolicach wywiązuje się influenca najczęściej, także u osób zniewieściałych, skłonnych do katarów. […] W napadach zimnicy gorące kąpiele powietrzne, w gorączce często zmieniane otulenia całego ciała, grzbietu, wlewki, gorąca limoniada cytrynowa, chłodząca dyeta jak przy gorączce, w celu pobudzenia nerek i kiszek; później co dzień półkąpiel z ochłodzeniem, stałe leżenie w łóżku, dużo powietrza, nacieranie całego ciała i ścisła dyeta. W ten sposób można wyleczyć nawet najcięższą influencę, a nie pozostawi żadnych złych następstw.
Nasze prababki znały zatem pełne otuchy i spokojne metody obchodzenia się z najgroźniejszymi wirusami, których stosowanie w niczym nie straciło na aktualności do dzisiaj. To jedynie świat postradał wówczas zdrowy rozsądek w obliczu szalejącej grypy. Jednak nawet mając w zanadrzu niezawodne domowe sposoby na wszelkie ogólnoświatowe epidemie, warto pomyśleć przede wszystkim o profilaktyce. Przyjrzawszy się bowiem tradycji leczenia grypy na przestrzeni dziejów, każdy z pewnością przyzna gorliwie, że „lepiej zapobiegać niż leczyć”.
Bibliografia
- Szczęsny Bronowski, Epidemja grypy w latach 1918–1920: (jej istota, objawy, zapobieganie i leczenie): odczyt kliniczny, skł. gł. Instytut Wydawniczy „Bibljoteka Polska”, Warszawa 1922.
- Jeremy Brown, Sto lat walki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019.
- Anna Fischer-Dückelmann, Kobieta lekarką domową: podręcznik lekarski do pielęgnowania zdrowia i lecznictwa w rodzinie, z szczególnym uwzględnieniem chorób kobiecych i dziecięcych, położnictwa i pielęgnowania dzieci, Karol Miark, Warszawa 1908.
- Aleksander Krasuski, Z historii grypy, Drukarnia „Siła”, Warszawa 1937.
