Historia podboju Nowego Świata pełna jest niezwykłych wydarzeń i zwrotów akcji. Nie brakuje w niej przykładów odwagi, okrucieństwa i szaleństwa. Wśród nich zwraca uwagę Lope de Aguirre, który w krótkim czasie zbuntował się przeciw królowi, zabił księcia, a także zamordował własną córkę.

Cała historia zaczyna się w wicekrólestwie Peru, które w latach pięćdziesiątych XVI wieku powoli podnosiło się ze zniszczeń spowodowanych przez wojny domowe. Ostatni poważny bunt pod przywództwem Gonzalo Pizarra (młodszego brata Francisca Pizarra, zdobywcy imperium Inków), został stłumiony w 1548 roku. Wicekrólestwo było jednak pełne zdemobilizowanych żołnierzy, byłych i niedoszłych konkwistadorów oraz zwykłych awanturników.

Sposobem na zaradzenie temu problemowi były wyprawy odkrywcze wysyłane w nieznane jeszcze zakątki kontynentu. Pozbywano się dzięki temu kłopotliwych jednostek, a jednocześnie wciąż żywiono nadzieję na odkrycie legendarnego El Dorado lub przynajmniej kolejnego bogatego imperium, podobnego do państw Inków czy Azteków.

Tratwa Muisków. Wykonany ze złota odlew przedstawiający ceremonię intronizacji władcy Muisków (twórców państwa na terenie dzisiejszej Kolumbii). Był on wówczas smarowany żywica i obsypywany złotym piaskiem, a następnie wypływał na tratwie na święte jezioro Guatavita, do którego wrzucał złote przedmioty jako ofiarę dla bogów. Na koniec sam obmywał się w wodach jeziora. Ceremonia ta stała się źródłem legend od El Dorado (początkowo El Hombre Dorado, czyli złotym człowieku). Tratwa widoczna na zdjęciu znajduje się w zbiorach Muzeum Złota w Bogocie (fot. Pedro Szekely, CC BY-SA 2.0)

W tych okolicznościach Pedro de Ursúa, hiszpański szlachcic z niejakim doświadczeniem w kolonialnej administracji, został mianowany przez wicekróla Peru dowódcą jednej z ekspedycji. Jej trasa rozpoczynała się przy rzece Huallaga będącej dopływem Marañón (stąd też później uczestnicy wyprawy nazwali się marañones), a jej celem miało być odnalezienie legendarnych skarbów El Dorado.

Rozpoczęto szeroko zakrojone przygotowania; w miejscowości Santa Cruz de Capocovar zbudowano brygantyny, mniejsze łodzie i tratwy. W przedsięwzięciu brało udział 300 Hiszpanów, 500 Indian z Peru i kilkudziesięciu czarnych niewolników. Ekspedycja wyruszyła w drogę 26 września 1560 roku. Dowódcy wyprawy towarzyszyła jego metyska kochanka, Inés de Atienza, a jednym z jego oficerów był bohater niniejszego tekstu – Lope de Aguirre, zwany El Loco (Szalony).

Burzliwy życiorys Lope de Aguirre

Francisco Hernández Girón, ilustracja z kroniki Guamána Pomy

Zostawmy na moment ekspedycję i poświęćmy kilka słów wspomnianemu na końcu konkwistadorowi. Urodził się pomiędzy 1511 a 1515 roku w Kraju Basków, a do Nowego Świata przybył prawdopodobnie w 1536 roku, zachęcony doniesieniami o bajecznych skarbach Inków. Zdążył wziąć udział w wojnach domowych w Peru, gdzie walczył po stronie lojalistów, dając się poznać jako żołnierz okrutny, choć skuteczny.

Jego charakter dobrze pokazuje historia zemsty na sędzi, który skazał go na chłostę za naruszenie praw dotyczących ochrony Indian. Gdy zakończył on pełnienie urzędu, zmuszony był uciekać, przemierzając całe wicekrólestwo Peru. W końcu został zasztyletowany w Cuzco przez naszego bohatera, który podobno specjalnie pokonał w tym celu 6000 kilometrów na piechotę. Oczywiście zabójstwo (byłego) królewskiego urzędnika, nie przeszło niezauważone. Aguirre został skazany na śmierć, jednak dzięki udziałowi w stłumieniu rebelii Francisca Hernándeza Giróna uzyskał amnestię. W jednej z bitew przeciw buntownikom odniósł ranę, która spowodowała, że do końca życia kulał. Było to w 1554 roku.

Niemiłe złego początki

Wróćmy jednak do naszej wyprawy. Od początku wszystko szło źle. Uszkodzeniu uległa jedna z brygantyn, więc jej załoga musiała przenieść się na inne łodzie. Tereny, który przemierzali Hiszpanie, były całkowicie różne od bogatych ziem Meksyku i Peru. Zamieszkujący je Indianie nie wytworzyli tak zaawansowanej cywilizacji, a co najgorsze (przynajmniej z punktu widzenia konkwistadorów) nie posiadali wiele złota i kosztowności. Kolejny problem stanowiła dżungla pełna niebezpiecznych zwierząt i nieco mniej niebezpiecznych, za to bardzo uciążliwych komarów.

Ponadto Pedro de Ursúa okazał się mało utalentowanym dowódcą. Hiszpanów, którzy siłą zabierali jedzenie Indianom zamieszkującym brzegi Marañón (a potem także Amazonki), kazał uwięzić. Osobą odpowiedzialną za zapasy wyprawy mianował księdza Alonso Henao, który z kolei zagroził ekskomuniką wszystkim uczestnikom wyprawy, którzy przywłaszczą sobie przedmioty przeznaczone na handel z Indianami.

Oba te działania budziły zrozumiałe niezadowolenie, ponadto Uruę oskarżano o zaniedbywanie sprawy ekspedycji na rzecz spędzania czasu z kochanką. Nie jest więc zaskoczeniem, że coraz częściej zaczęły się pojawiać głosy optujące za porzuceniem marzeń o El Dorado i powrotem do Peru.

Rzeka Marañón (fot. Waterloo1883, CC BY-SA 4.0)

Śmierć Pedra de Ursúy

W listopadzie 1560 roku wyprawa napotkała przyjaznych Indian z plemienia Machifaro i postanowiono przeczekać okres Bożego Narodzenia i Nowego Roku, korzystając z ich pomocy. Część uczestników ekspedycji zawiązała wówczas spisek mający na celu zabicie Pedra de Ursúy. Wśród buntowników znalazł się również Lope de Aguirre, a w związku z faktem, że większość z nich była niskiego pochodzenia, dowództwo objął Fernando de Guzmán, szlachcic pochodzący z Sewilli. Pozostawał on jednak tylko marionetką w rękach pozostałych członków sprzysiężenia, ze względu na młody wiek i brak doświadczenia. Zbrodnicze zamiary udało się zrealizować 1 stycznia 1561 roku. Pedro de Ursúa zignorował ostrzeżenia swoich stronników i zginął przebity szpadą, gdy odpoczywał w hamaku. Krótko po nim zabito także jego zastępcę, Juana Vargasa de Zapatę.

Nowym dowódcą wyprawy został Fernando de Guzmán, a spiskowcy uzyskali oficerskie stanowiska; Aguirre został oboźnym. Hiszpanie kontynuowali podróż w poszukiwaniu El Dorado, cały czas cierpiąc z powodu tropikalnego klimatu i problemów z aprowizacją. Brakowało też rąk do pracy, ponieważ po drodze zmarła większość peruwiańskich Indian towarzyszących wyprawie. Zabicie Pedra de Ursui nie położyło kresu konfliktom między uczestnikami ekspedycji, dodatkowo niektórzy z oficerów rywalizowali o względy Inés de Atienzy.

Dorzecze Amazonki z zaznaczoną rzeką Marañón (rys. Kmusser, CC BY-SA 3.0)

Nowy książę

W tej atmosferze szaleństwa i desperacji Fernando de Guzmán, będący w tym czasie już tylko marionetką w rękach Aguirre, zdecydował się na ruch niemający precedensu w dziejach podboju Nowego Świata. Młody dowódca wyprawy wypowiedział wojnę hiszpańskiemu królowi, a sam ogłosił się księciem Peru, Tierra Firme (tereny dzisiejszej Wenezueli, Kolumbii i Panamy) i Chile. Ten stan rzeczy został potwierdzony dokumentem podpisanym 23 marca 1561 roku przez 186 uczestników wyprawy.

Filip II, król Hiszpanii w latach 1556–1598, portret autorstwa Tycjana z 1551 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowego Prado w Madrycie, nr inw. P00411)

Coś podobnego, nie zdarzyło się jeszcze w Nowym Świecie. Nawet rebelianci działający przeciw władzy królewskiej zawsze utrzymywali, że są wiernymi poddanymi monarchy i krytykowali ewentualnie jego urzędników. Jeśli w trakcie podboju zdobyto złoto, część należna koronie była skrupulatnie odmierzana i przesyłana do metropolii. W tamtym czasie nie pojawiały się poważne projekty ogłoszenia niepodległości jakiejś części hiszpańskiej Ameryki, choć np. Hernán Cortés przez dłuższy czas kontrolował Meksyk właściwie bez wsparcia z Europy.

Marañones zdradzili więc swojego władcę, a w związku z tym, że rządził on z boskiego nadania, popełnili też grzech śmiertelny. Krok zaskakujący, biorąc pod uwagę fakt, że mówimy o stosunkowo niewielkiej i słabo wyekwipowanej grupie zagubionej pośrodku niczego. Istniał jednak plan działania, a był on równie szalony, jak jego autor, Lope de Aguirre.

Marzenia o podboju

Buntownicy mieli podążyć z biegiem Orinoko, by zająć leżącą u jego ujścia wyspę Margaritę (dzisiejsza Wenezuela), a następnie przejąć Nombre de Dios, przekroczyć Przesmyk Panamski i od strony morza zaatakować Peru. Plan, trzeba przyznać, miał spory rozmach, Aguirre liczył, że do rebelii przyłączą się Hiszpanie niezadowoleni ze swojego losu w koloniach.

Póki co jednak buntownicy kontynuowali swoją podróż. Dla wszystkich uczestników wyprawy było jasne, że faktyczną władzę sprawuje El Loco, a „książę” jest jedynie figurantem. Don Fernando próbował wraz z grupą zwolenników uknuć spisek i zamordować Aguirre, jednak ów cały czas był chroniony przez grupę swoich popleczników. W końcu postanowił wyeliminować wszystkich, którzy mogli zagrozić jego władzy. Pierwsza zginęła doña Inez razem ze swoim nowym kochankiem, Lorenzo de Zalduendo, a 22 maja 1561 roku zabito Fernanda de Guzmána i większość jego zwolenników. Od tej pory Aguirre był niekwestionowanym przywódcą buntu.

W trakcie podróży z biegiem Orinoko po raz kolejny pokazał on, że przydomek Szalony, nie wziął się znikąd. Rozkazał pozostawić na brzegu około 100 peruwiańskich Indian, którym udało się przetrwać do tego momentu. Wzdłuż rzeki mieszkały agresywne plemiona, kronikarze wyprawy pisali nawet o „kanibalach”, ale akurat te doniesienia trudno zweryfikować. Tak czy inaczej, dalszych losów Peruwiańczyków nietrudno się domyślić.

Terror na wyspie Margarita

20 czerwca 1561 roku maranoñes dobili do brzegów Margarity. Niemal natychmiast na wyspie rozpoczęły się rządy terroru. Buntownicy schwytali i uwięzili gubernatora, Juana Villandrada, rozbroili mieszkańców i zrabowali skarb miasta. Aguirre rozkazał zniszczyć wszystkie łodzie, które znajdowały się na wyspie (nie licząc oczywiście tych należących do buntowników), by nikt na stałym lądzie nie mógł się dowiedzieć o lądowaniu rebeliantów.

Niemal każdy kolejny dzień przynosił nowe okrucieństwa, co niekoniecznie podobało się wszystkim członkom rebelii. Szerzyły się dezercje, skutkujące na ogół śmiercią uciekinierów, ponieważ Aguirre wyznaczał wysokie nagrody za ich schwytanie. Mieszkańców miasta, którzy ośmielili się sprzeciwić woli przywódcy rebelii, również karano na gardle, a jeśli zdołali uciec w głąb wyspy, niszczono ich majątek. Mimo zapewnień o darowaniu im życia, zginął także pechowy gubernator i część urzędników miejskich.

Fort wybudowany przez Hiszpanów w 1. poł. XVII w. na Margaricie (fot. America Castro, CC BY-SA 3.0)

Czasem trudno wyjaśnić powody okrucieństwa Aguirre. Gdy jeden z maranoñes, poprosił o pozwolenie na pozostanie na wyspie, argumentując, że jest już stary i słabego zdrowia, El Loco początkowo wyraził zgodę, by następnie kazać nieszczęśnika powiesić i pozostawić jego ciało na szubienicy jako przestrogę dla innych, którzy ośmielą się prosić o litość. Podobny los spotkał jedną z mieszkanek miasta, której jedyną winą było to, że w jej domu zamieszkiwał żołnierz, który zdezerterował.

Agresja i szaleństwo Aguirre przejawiała się nie tylko w okrutnych czynach, ale także w słowach. Swoich żołnierzy zapewniał, że po lądowaniu na Tierra Firme będą musieli zabić wszystkich zakonników, wicekrólów, gubernatorów, adwokatów, słowem całe kolonialne elity. Innym razem twierdził, że jedynym ratunkiem dla niego i jego ludzi jest trzymać się razem, ponieważ ze względu na zbrodnie, które popełnili, nigdy nie uzyskają przebaczenia.

Na stałym lądzie

Po około 40 dniach pobytu na Margaricie buntownicy opuścili wyspę, kierując się ku wybrzeżu, gdzie rozegrał się ostatni akt dramatu. 7 września 1561 roku wylądowali w miejscowości Borburata (tereny współczesnej Wenezueli), by następnie wyruszyć w kierunku położonego w głębi lądu miasta Valencia del Rey. Droga okazała się bardzo trudna, wielu żołnierzy chorowało, w tym sam Aguirre, który nie był w stanie utrzymać się na koniu i musiał być niesiony w hamaku.

Ziemie pod panowaniem Filipa II w 1598 (rys. Trasamundo, CC BY-SA 3.0)

Co najdziwniejsze, przez cały ten czas władze kolonii nie podjęły właściwie żadnych działań mających na celu stłumienie buntu. Częściowo wynikało to ze szczupłości sił, którymi dysponował gubernator, a częściowo ze strachu, jaki budził Aguirre i jego ludzie. Kolejnym etapem wyprawy było miasto Barquisimeto. Rebelianci zastali je opuszczone, jednak w pustych domach żołnierze znaleźli dokumenty obiecujące łaskę tym, którzy zdezerterują i przyłączą się do lojalistów.

Dla wyczerpanych maranoñes była to kropla, która przelała czarę. Siły Aguirre topniały z godziny na godzinę. On sam 27 października 1561 roku, opuszczony przez wszystkich, zdążył zabić swoją córkę Elwirę, po czym zginął zastrzelony przez własnych ludzi liczących na złagodzenie kary. Jego ciało zostało poćwiartowane i rozesłane po miastach Wenezueli.

Trudno jakoś podsumować całą tę historię. Na pewno było to bezprecedensowe wydarzenie w historii podboju Nowego Świata. Jednocześnie dowiodło, że siłą spajającą hiszpańskie imperium kolonialne była lojalność wobec korony. Mimo że Ameryka była pełna niezadowolonych awanturników, nikt nie zdecydował się dołączyć do bojowników. Potrzeba było jeszcze kilku stuleci, by Hiszpanie w koloniach dojrzeli do idei niepodległości.

Bibliografia

  • Andrzej Tarczyński, Wartości i postawy w obliczu zderzenia systemów kulturowych, hiszpańscy zdobywcy XVI wieku wobec Nowego Świata, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2001.
  • Tenże, Ruchliwość społeczna i geograficzna hiszpańskich konkwistadorów XVI wieku, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
  • Robert Southey, La expedición de Ursúa y los crímenes de Aguirre, Debolsillo, brak miejsca wydania, 2013.
  • Eduardo Ayala Tafoya, Lope de Aguirre: rebelion y contraimagen del mundo en Perú, „Latinoamérica. Revista de Estudios Latinoamericanos”, t. 63 (2013).

3 KOMENTARZE

  1. Wyprawa pokazana jest też w filmie ”aquirre gniew boży” . Jakiś czas temu wyszła książka ”Rzeka Ciemności” o konkwistadorze Francisco de Orellana pierwszym który przepłynął Amazonke , ciekawa lektura.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!