Jeszcze do niedawna historycy twierdzili, że w dawnej Polsce praktycznie nie było homoseksualistów. Nowsze badania pokazują, że było inaczej. Żyli w ukryciu, w strachu przed stosem i powszechnym potępieniem.

Obecnie słowo „sodomia” kojarzy się z dawną nazwą homoseksualizmu i jeśli jest używane, to w znaczeniu pejoratywnym. Przeszło ono jednak długą ewolucję od dawnych izraelskich tekstów, gdzie określano za jego pomocą ciężkie grzechy w ogólności. Zetknięcie z kulturą grecką i rzymską silniej związało sodomię z potępianym przez Żydów homoseksualizmem.

Zniszczenie biblijnej Sodomy, którą kojarzono z najcięższymi grzechami przeciwko czystości (na ilustracji obraz „Zniszczenie Sodomy i Gomory” Johna Martina, 1832 r.)

Dopiero średniowieczni teologowie, na czele z Tomaszem z Akwinu, utrwalili pojęcie sodomii jako najgorszej odmiany nieczystości (luxuria). Oznaczało ono wszelkie niesłużące prokreacji zachowania seksualne, które generalnie sklasyfikowano jako niezgodne z naturą ze względu na gatunek (współżycie ze zwierzętami), ze względu na płeć (stosunki homoseksualne) oraz ze względu na sposób (stosunki analne, oralne). To spojrzenie przetrwało całe stulecia. W związku z tym sam fakt, że określano kogoś w źródłach sodomitą, nie musi oznaczać, że był homoseksualistą.

Niewieściuchowie i mężołożnicy

Mimo takiego ograniczenia język staropolski świetnie radził sobie z odróżnianiem homoseksualistów od innych typów sodomitów. Zasób słownictwa był zaskakująco bogaty i pomysłowy.

Zdaniem Stanisława ze Skarbimierza sodomia był tak wielkim grzechem, że zawstydzała nawet demony (ilustracja z broszury Teodora Czerwińskiego „Ks. Stanisław Szkalbmierczyk. Pierwszy rektor wznowionej Wszechnicy Jagiellonskiej (1400–1900)”, Warszawa 1902)

W XVI- i XVII-wiecznej Polsce używano określeń takich jak „mężolubnicy”, „mężołożnicy”, „samcołożnicy”, „gamraci nieczyści” i „niewieściuchowie”. Same stosunki męsko-męskie nazywano „paziolubstwem”, „mężczyńska psotą” (psotą zwykle określano masturbację), „mężołożnictwem”, „tureckim niewstydem”, „paskudnym wschodnim narowem” czy wreszcie „mężczyzny z mężczyzną brzydliwym bawieniem się”.

Polska państwem bez homoseksualistów?

Pod koniec XVIII wieku niemiecki lekarz Jan Józef Kausch z zachwytem pisał, że Rzeczpospolita wolna jest od sodomskiej plagi, której pełno widział na zachodzie. Jego przekonanie o braku homoseksualistów w Polsce brało się z nieobecności tego zjawiska w życiu publicznym i wielu pokoleniom dawnych badaczy dawało złudną pewność „wyższości moralnej” naszego kraju.

Jednak już sama liczba określeń na akty homoseksualne wskazuje na to, że dla sarmatów nie był to obcy temat. Polskie katechizmy zalecały księżom wypytywanie się o „obcowanie z mężczyznami” podczas spowiedzi. Dodając do tego współczesne badania, że niezależnie od norm społecznych zawsze od 2 do 7% populacji to ludzie homoseksualni, trudno pokładać wiarę w słowa Kauscha.

Jak się zdaje, mężolubnicy w Polsce potajemnie realizowali swoje potrzeby, a miłość homoseksualna pozostała niemal zupełnie nieuchwytna dla źródeł. Tym bardziej warto się przyjrzeć każdej informacji, jaka się na jej temat ostała.

Ohyda sodomii

Żeby lepiej zrozumieć, dlaczego homoseksualiści nie chcieli się ujawniać, warto spojrzeć, jak zapatrywali się na ich postępki polscy kaznodzieje.

W XV wieku Stanisław ze Skarbimierza (dziś Skalbmierz) określał sodomię jako najobrzydliwszy ze wszystkich grzechów. Samo mówienie o niej miało powodować gniew Boga, a na winnych jej popełnienia miała sprowadzać przedwczesną śmierć. Co więcej, choć grzechy z zasady cieszą demony, to sodomia według Stanisława powodowała u nich zawstydzenie! Warto jednak zauważyć, eksperymenty seksualne dorastających chłopców nie wymagały według niego szczególnych kar, gdyż miały one wynikać z „młodzieńczej głupoty”.

Marcin Laterna w „Harfie duchownej” w 1585 roku dodawał: „Niechaj dla krótkiej i plugawej rozkoszy ciała tego zgniłego nie jednam sobie z sodomczykami wiekuistych ogniów i mąk piekła nieugaszonego”.

Zbrodnia i kara

Rycerz Richard Puller von Hohenburg i jego pachołek, Anthony Mätzler, paleni na stosie za sodomię w Zurychu (miniatura z kroniki „Grosse Burgunderchronik” Diebolda Schillinga Starszego)

Poza wiekuistym potępieniem w zaświatach na sodomitów czekała też kara na ziemi. Na podstawie wydanego w 1532 roku przez cesarza Karola V „Constitutio Criminalis Carolina” stosunki homoseksualne miały być karane śmiercią. Szesnastowieczny krakowski prawnik Bartłomiej Groicki opracował skróconą wersję tego kodeksu: „Postępek sądów około karania na gardle”. Obowiązywał on w założeniu mieszkańców miast i wsi, które jeszcze w średniowieczu lokowane były na prawie niemieckim. Paragraf o homoseksualizmie brzmi następująco (w pisowni oryginalnej):

Gdzieby kto takowy nalezion był, żeby abo z bydlęciem, abo chłop z chłopem przeciw przyrodzeniu sprawę miał, takowi mają na gardle być skarani a według obyczaja ogniem mają być spaleni, bez wszelakiego zmiłowania i łaski, ponieważ to chaniebny i sromotny grzech jest i ma być srodze karan.

Choć za sodomię groził stos, sądy unikały sądzenia mężolubników – może z powodu większego w Polsce przyzwolenia na akty homoseksualne, a może z niechęci do utraty na raz czterech rąk do pracy… W każdym razie z paragrafu tego skazywano niemal wyłącznie zoofilów.

Homoseksualiści miast i wiosek

Mimo tak poważnych zagrożeń ze strony władzy świeckiej i duchownej zachowały się strzępki wiadomości o chłopach i mieszczanach, którzy starali się realizować swoje homoseksualne pragnienia.

Z 1608 roku pochodzi szczególna wzmianka o… czarach wywołujących męsko-męskie pożądanie. Niejaka Lenkowa miała trzykrotnie obmyć ziołami młodzieńca, Stanisława Skrzypczaka, co poskutkować miało tym, że jego pan, Mikołaj Turkowiecki, niezwykle go sobie upodobał. Skutkiem ubocznym czarów miało być popsucie się pożycia Turkowieckiego z żoną oraz… jego wstręt do teściowej. Pan zażądał więc cofnięcia czarów, by znów mógł mieszkać bez chłopaka. Dziś wydaje się, że Turkowiecki, odkrywszy w sobie pociąg seksualny, którego nie akceptował, próbował całą winę zwalić na magiczne praktyki.

Na początku XVIII wieku Michał Kucharczyk, wójt z Oszczalnicy, „pachołka chował, z którym legał” i nikt nie zamierzał go za to karać. Dopiero gdy w przypływie zazdrości wójt zabił ciężarną żonę pachołka, sąd wymierzył mu karę, ale nie za zakazane stosunki, lecz za morderstwo.

Związek z homoseksualizmem mogła mieć jeszcze jedna sprawa, która trafiła przed sąd. Niejaki Wojciech z Poznania „nosił się za babę” i uważano go powszechnie za kobietę. Ten – jak dziś byśmy go określili – transwestyta (mógł być też osobą transseksualną) w podkrakowskim Kazimierzu poślubił Sebastiana Słodownika i wyjechał z nim do Poznania, gdzie wspólnie spędzili dwa lata. Obaj utrzymywali też podobno stosunki z kobietami.

Spalenie na stosie mnichów oskarżonych o sodomię w Gandawie w 1578 r. (grafika 1616 r.)

Na tym nie koniec. Wojciech powrócił bowiem na Kazimierz, gdzie… popełnił bigamię! Poślubił bowiem Wawrzyńca Włoszka. Postępowanie Wojciecha wyszło na jaw w 1561 roku, a kazimierski sąd za wykroczenia przeciw naturze skazał go na jedyną możliwą karę – stos.

Proces sieradzki

Jeszcze w 1985 roku Janusz Tazbir pisał, że „Nieznane są nam wyroki śmierci za pederastię”, jak konsekwentnie określał homoseksualizm. Analiza danych z Archiwum Głównego Akt Dawnych doprowadziła do rewizji tego stwierdzenia. Odkryto proces, którego akta pełne są szczegółów dających wyobrażenie o tym, jak mogło wyglądać tajemne życie staropolskich gejów.

W sieradzkich aktach sądowych z 1633 roku znajduje się opis postępowania przeciw mistrzowi piekarskiemu Marcinowi Gołkowi i jego uczniowi Wojciechowi ze Sromotki. Panowie spotykali się w odosobnionych miejscach. W lecie były to ogrody za murami miasta, a gdy się ochłodziło, stryszki i poddasza.

W ciągu 2,5 miesiąca – jak zeznawał Wojciech – odbyło się co najmniej osiem schadzek, a Marcin zniewalał go, czasem będąc przy tym pod wpływem alkoholu. Gołek dawał uczniowi po 2-3 grosze za każdym razem, zgodnie ze słowami ucznia: „żebych nie powiadał ni przed kim”.

Marcin Gołek tłumaczył się, że na złą drogę sprowadził go jego uczeń, który wcześniej praktykował sodomię ze zwierzętami (na ilustracji litografia Édouarda-Henriego Avrila przedstawiająca starożytnego Greka z kozą, 1900 r.)

Sprawa się wydała, bo Marcin wygadał się przed gospodynią. Z akt procesu wynika, że początkowo delatorem, czyli oskarżycielem-pokrzywdzonym, był Wojciech. Chciał za wszelką cenę ratować się przed skazaniem, ale nie wziął zapewne pod uwagę, że taka linia obrony może jeszcze zwiększyć ryzyko, że zostanie uznany za współwinnego. I faktycznie, informacja o tym, że jest delatorem, została w protokole przekreślona – zaczęto traktować go jak współsprawcę.

Marcin historię tego romansu przedstawił w sądzie w całkowicie odmienny sposób: „ten mnie chłopiec […] nauczeł, […] powiedział przede mną, żem się tego pasając bydło dawnom nauczeł, a mnie pijaństwo do tego przywiodło”. Wojciech jednak stanowczo zaprzeczał, by kiedykolwiek wcześniej uprawiał sodomię, twierdząc, że „on sam tenże grzech onże Gołek popełniał i przyniewolił”.

Dziś jesteśmy skłonni wierzyć raczej Wojciechowi. Pozostając w pewnej zależności od Marcina, mógł być przez niego przymuszany do współżycia. Zapewnienia Gołka, że zamroczony alkoholem dał się namówić na rzeczy, których uczeń próbował z bydłem, brzmi dzisiaj śmiesznie (było to też charakterystyczne tłumaczenie związane z przekonaniem, że homoseksualizm i zoofilia to w istocie to samo). Możliwe jednak, że obaj siebie pragnęli, a przed sądem każdy próbował się wybielić kosztem drugiego. Dziś nie sposób tego stwierdzić.

Finał procesu mógł być tylko jeden. Choć sędziowie byli bardziej skłonni uwierzyć Gołkowi z racji jego wyższej pozycji społecznej, w świetle zeznań uznali obu panów za winnych. W zgodzie z literą prawa 9 listopada 1633 roku spalono ich na stosie.

Możni panowie

Według Jędrzeja Kitowicza ostatni ordynat ostrogski Janusz Aleksander Sanguszko miał niejednego kochanka (na ilustracji portret anonimowego autorstwa z XVIII wieku)

Szlachciców, należących do warstwy uprzywilejowanej, przepisy dotyczące karania sodomii nie obowiązywały. Mogli się oni najwyżej spotkać z potępieniem z ambony. Do dziś zachowały się liczne plotkarskie przekazy opisujące praktyki homoseksualne na dworach możnowładczych, z których – nawet jeśli nie przekazują prawdy – da się wywnioskować stosunek ówczesnych ludzi do „paziolubstwa”.

Walerian Nekanda Trepka w latach 1624–1640 opisał w „Liber generationis plebeanorum” liczne tego typu „występki”. Według niego Jan Rogoziński, burgrabia zamku krakowskiego, miał romans ze szlachcicem Janem Andrekasem, którego uwzględnił też w swoim testamencie.

Znacznie gorzej ułożyły się wg tejże książki losy Mikołaja Sariusza Minińskiego, który „służeł pod Piotrkowem p. Krzysztoporskiemu Piotrowi za chłopca. Obcował z nimi in posticum [od tyłu] po turecku i nabawieł go france”. W 1632 roku poszkodowany zaczął jakoby sądzić się ze spadkobiercami Krzysztoporskiego o odszkodowanie za chorobę, jakiej się w ten sposób nabawił.

Od Jędrzeja Kitowicza dowiadujemy się o seksualnych preferencjach księcia Janusza Aleksandra Sanguszki (1712–1775): „Obmiotem pasji jego był jaki hoży młodzieniec, na którego wysypywał niemal wszystkie skarby swoje: ten władał sercem jego, odzierał księcia z pieniędzy”. Kilku takich chłopców przewinęło się przez dwór księcia i każdy sporo zyskał na tych amorach. Wyjątkiem był Kazimierz Chyliński, którego odesłano w kajdanach do gdańskiego więzienia, gdzie spędził 12 lat.

Chyliński został uwięziony z woli Pawła Sanguszki, ojca Janusza, który chciał skłonić syna do zainteresowania się żoną. Nie udało się tego dokonać, ale syn do śmierci ojca utrzymywał swych kochanków w sekrecie.

Michał Modzelewski, świadek z epoki, pisał, że Jerzy Michał Lubomirski: „Upatrzył sobie kozaczka […]; nawet zrobił go bogatym; w końcu znalazł sposób nobilitowania, bo czegóż u Poniatowskiego nie można było kupić”. Później ów szlachcic „z łoża” miał się ożenić. Był to zapewne Karol Szydłowski, po latach już tak majętny, że to on wspierał finansowo Lubomirskiego.

Wspomniani autorzy ci nie potępiali wprost sodomii, ale wykazywali się wobec niej niechęcią i podkreślali finansowy aspekt relacji kochanków.

Lesbijki polskie

Kościół nie potępiał otwarcie relacji lesbijskich, ale ich istnienie okryte było nawet większą tajemnicą niż w przypadku gejów. O tym, że miłość między kobietami nie była nad Wisłą czymś abstrakcyjnym, możemy wnioskować choćby ze słów Tymoteusza Szczurowskiego, który w 1792 roku domagał się kary śmierci dla niewiast łączących się ze sobą „sposobem sodomskim”.

O lesbijkach w okresie staropolskim nie wiemy, niestety, prawie nic (na ilustracji Safona i Erinna z Telos w ogrodzie w Mitylenie na Lesbos, obraz Simeona Solomona z 1864 r.)

Wiemy o tylko o jednej sprawie sądowej dotyczącej kontaktów damsko-damskich, Około 1690 roku Elżbieta Petroselinówna, siostra seniora gminy kalwińskiej w małopolskim Chmielniku, została oskarżona o uprawienie sodomii z dwórką państwa Gołuchowskich. Katoliccy mieszczanie domagali się dla niej stosu. Było to jednak poboczne oskarżenie podczas procesu przeciwko gminie kalwińskiej.

Elżbieta twardo broniła się, że „nie jest tem, czem ją być mienią”. Ostatecznie nie znaleziono przeciwko niej żadnych dowodów i puszczono ją wolno. Ci, którzy wnieśli sprawę do sądu, dopięli głównego celu – zbór został zamknięty, a mienie kalwińskiej gminy skonfiskowano.

W Europie uważano, że wyznawcy islamu mają szczególną skłonność do sodomii (na ilustracji perski szach Abbas I obejmujący chłopca do podawania wina, miniatura autorstwa Muhammada Qasima, 1627 r.)

Oskarżenia religijne

Historia Elżbiety Petroselinówny jest jednym z przykładów użycia oskarżeń natury seksualnej jak do oczerniania przedstawicieli odmiennego wyznania. Jezuita Andrzej Wargocki twierdził przykładowo, że w 1605 roku szwajcarski reformator Jan Kalwin „chłopca sobie dla sodomiej chował”, a z Francji musiał uciec, gdyż został napiętnowany przez kata za homoseksualizm.

Tak samo traktowali to oskarżenie protestanci. W XVI wieku Marcin Czechowic obwiniał papieży Jana XII i Aleksandra VI o bycie „wszetecznikami i sodomczykami”. Krowicki w 1560 roku pisał o mnichach, że „nic nie robią, jedno próżnując w klasztorach siedzą sodomczykowie i gomortzykowie”.

W XVII wieku Zygrowicz twierdził, że formalny celibat duchownych sprawia, że pełno wśród nich „niewieściuchów i psotliwych sodomczyków”. O papieżu Juliuszu III pisał zaś, że uprawiał „turecki niewstyd” i „sodomię”, której „smród Rzym na zachodnim świecie rozmnożył, jako Mahomet we wschodnim”. To wyznawców islamu podejrzewano bowiem w pierwszym rzędzie o homoseksualizm – sułtani, poza setkami nałożnic, mieli trzymać tyle samo „urodziwych chłopiąt dla tejże obrzydliwej cielesności”.

***

Mimo że zachowało się tak niewiele informacji o homoseksualistach z czasów I Rzeczpospolitej, jedno zdaje się być pewne – istnieli tak jak dzisiaj, ale pozostawali w głębokim ukryciu. Wyśmiewani, pogardzani, przekonani o ohydzie swoich działań i przerażeni możliwymi konsekwencjami, nie zawsze byli tolerowani przez otoczenie. A choć ryzyko skazania na stos było niewielkie, trudno ich sytuację określić jako pozwalającą żyć w spokoju.

Bibliografia

  • Maria Bogucka, Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku, PIW, Warszawa 1994.
  • Paweł Fijałkowski, Androgynia, dionizyjskość, homoerotyzm. Niezwykłe wątki europejskiej tożsamości, Wyd. Eneteia, Warszawa 2016.
  • Tenże, Wykluczenie – transgresja – akceptacja, Wyd. Eneteia, Warszawa 2009.
  • Bartłomiej Groicki, Artykuły prawa magdeburskiego. Postępek sądów około karania na gardle. Ustawa płacej u sądów, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1954.
  • Marcin Kamler, Złoczyńcy. Przestępczość w Koronie w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII wieku (w świetle ksiąg sądowych miejskich), Wyd. Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa 2010.
  • Jan Kracik, Michał Rożek, Hultaje, złoczyńcy, wszetecznice w dawnym Krakowie, Wydawnictwo Literackie, Kraków–Wrocław 1986.
  • Adam Krawiec, Seksualność w średniowiecznej Polsce, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2000.
  • Piotr Oczko, Dlaczego nie chcę pisać o staropolskich samcołożnikach? Przyczynek do „archeologii” gay studies w Polsce, [w:] „Teksty Drugie” nr 5, 2008, s. 32–50.
  • Małgorzata Pilaszek, Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Universitas, Kraków 2008.
  • Reay Tannahill, Historia seksu, tłum. Grzegorz Woźniak, Wyd. Aletheia, Warszawa 2013.
  • Janusz Tazbir, Staropolskie dewiacje obyczajowe, [w:] „Przegląd Humanistyczny”, nr 7/8 (238/239), 1985.

2 KOMENTARZE

  1. Brak mi w tym tekście tzw. krytycznego podejścia do źródeł historycznych. Pisanie historii na podstawie plotek, interesownych oskarżeń, kulawych wyroków ówczesnego wymiaru sprawiedliwości fajnie się sprzedaje, ale zalecałbym umiar.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!