Za życia był rewolucjonistą i przywódcą chłopskim. Po śmierci został bohaterem narodowym, ale międzynarodową sławę przyniosła mu dopiero późniejsza rebelia wywołana w jego imieniu. Kim był i o co walczył Emiliano Zapata?

Emiliano Zapata urodził się 8 sierpnia 1879 roku we wsi Anenecuilco w meksykańskim stanie Morelos jako dziewiąte z kolei dziecko, a jego rodzice wywodzili się z chłopstwa. Choć rodzinę trudno było uznać za bogatą, to jednak radziła sobie lepiej niż większość sąsiadów; można powiedzieć, że w realiach wiejskiego Morelos należeli do klasy średniej.

Młody Emiliano odebrał raczej skromną i dość nieregularną edukację. Na pewno nauczył się czytać i pisać, prawdopodobnie zainteresował się też historią swojej ojczyzny. Podobnie jak inni członkowie jego rodziny zajmował się uprawą ziemi i hodowlą bydła. Dużą część życia spędził w siodle, umiał także polować. Prowadzenie gospodarstwa szło mu całkiem dobrze, był też szanowany przez sąsiadów.

Emiliano Zapata w 1914 r. (fot. Agustín Víctor Casasola, domena publiczna)

Jednak egzystencja w tej części Meksyku daleka była od sielanki. Na przełomie XIX wieku kraj przeżywał dynamiczny rozwój i szybko się modernizował, co prowadziło jednak do wzrostu nierówności społecznych. Hacendados (wielcy właściciele ziemscy) urośli w Morelos w siłę i przejęli wiele chłopskich gruntów. W 1909 roku dwudziestu ośmiu największych z nich posiadało siedemdziesiąt siedem procent ziemi uprawnej w całym stanie. Oczywiście prowadziło to do ogromnych napięć.

Przyczyny rewolucji

W tym samym czasie sytuacja polityczna w Meksyku stawała się coraz bardziej napięta. Krajem od 1876 roku rządził generał Porfirio Díaz. Z jednej strony łagodna dyktatura zapewniła państwu i jego obywatelom dekady spokoju. Bardzo potrzebnego spokoju, ponieważ wcześniejsza historia Meksyku obfitowała w wojny, przewroty, bunty i upadki kolejnych rządów. Diaz ustabilizował sytuację, co umożliwiło rozwój gospodarczy, w tym zwłaszcza infrastruktury, przemysłu i górnictwa. Z drugiej strony długie rządy generała budziły coraz większy sprzeciw domagającego się demokratyzacji społeczeństwa. Nadzieje rozbudził w 1908 roku sam Diaz, kiedy zapowiedział w wywiadzie udzielonym amerykańskiemu dziennikarzowi, że kolejne wybory zostaną przeprowadzone uczciwie, a on sam nie będzie ubiegał się o reelekcję. Słowa nie dotrzymał, jednak starego porządku nie dało się już uratować. Liderem opozycji został Francisco I. Madero, właściciel ziemski ze stanu Coahuila.

Atmosfera niepokoju nie ominęła także Morelos, gdzie 7 lutego 1909 roku zwycięzcą wyborów na gubernatora ogłoszono Pabla Escandóna, przedstawiciela reżimu Diaza. Emiliano Zapata stał zdecydowanie w opozycji do nowego gubernatora. Jego działalność, a także szacunek, którym już wcześniej darzyli go sąsiedzi, spowodowały, że we wrześniu 1909 roku został wybrany na przywódcę wioski. W innych czasach nie byłoby to szczególnie istotne stanowisko, jednak czasy nie należały do normalnych. Wybory prezydenckie w Meksyku miały miejsce na początku lata 1910 roku, jednak absolutnie nie można nazwać ich uczciwymi. Diaz ogłosił się zwycięzcą i uwięził Madera, który jednak zdołał uciec. 20 listopada 1910 roku z miasta San Luis Potosí wezwał do buntu przeciw dyktaturze. Historycy uznali to później za początek rewolucji meksykańskiej.

Początki zapatystów

Chłopi z Morelos, w tym także Zapata, zdecydowanie poparli rebelię. Nie ze względu na szczególne umiłowanie dla demokracji – najważniejszym postulatem buntowników było przeprowadzenie reformy rolnej. Pod koniec 1910 roku rozpoczęło się tworzenie partyzantki, która na początku kolejnego roku zaczynała poczynać sobie coraz śmielej. W marcu jedna z grup odważyła się zdobyć miasteczko Jojutla. To zwycięstwo nie miało żadnego znaczenia strategicznego, za to psychologiczne – ogromne. Na czele jednej z grup stał Emiliano Zapata, który dzięki swoim talentom zyskiwał coraz większe znaczenie wśród rebeliantów. Mimo że słabo uzbrojeni, guerilleros (czyli partyzanci) dawali się we znaki wojskom rządowym.

Oddział zapatystów walczących przeciwko dyktaturze Porfiria Díaza (fot. domena publiczna)

Streszczenie przebiegu całej rewolucji meksykańskiej zdecydowanie przekracza ramy tego dość krótkiego tekstu, tym bardziej że konflikt obfitował w zwroty akcji i trwał aż do 1920 roku. Ponadto brało w nim udział wiele stronnictw, które zawierały sojusze, by zaraz potem skakać sobie do gardeł. Skoro jednak temat ten jest raczej nieznany polskiemu czytelnikowi, spróbuję nakreślić chociaż ogólne ramy wydarzeń, żeby można było potem wrócić do losów naszego bohatera.

Wzlot i upadek Francisca Madera

Porfirio Díaz, 1907 r. (fot. ze zbiorów Biblioteki Kongresu USA, digital ID: ggbain 03727)

Wezwanie Madera do walki z Diazem spotkało się z dużym odzewem. Stary reżim upadł zaskakująco szybko, a dyktator udał się na emigrację do Europy. Po krótkim okresie przejściowym rozpisano nowe wybory, które Madero wygrał w cuglach. Władzę objął na początku listopada 1911 roku. O ile w roli lidera opozycji sprawdził się świetnie, o tyle prezydentem był słabym. Wynikało to nie tylko z braku zdolności, ale też z sytuacji w kraju. Partyzanci z Morelos, dowodzeni już w tym czasie przez Zapatę, a nawet nazywający siebie zapatystami, podchodzili nieufnie do nowego rządu, domagając się przeprowadzenia reformy rolnej. Poza tym robotnicy chcieli poprawy warunków pracy, a w kraju pozostało wielu zwolenników starego reżimu, którzy nie mieli powodów, by sympatyzować z nowym prezydentem.

W lutym 1913 roku na czele wojskowego zamachu stanu stanął generał Victoriano Huerta. W ciągu zaledwie dziesięciu dni udało mu się obalić rząd. Sam Madero został schwytany i rozstrzelany 22 lutego 1913 roku. Powstanie nowego rządu nie spotkało się z entuzjazmem społeczeństwa. Sprzeciw przyjął formę zbrojnego buntu, a do najważniejszych przywódców należeli Venustiano Carranza, gubernator położonego przy granicy z USA stanu Coahuila, Pancho Villa, który w Chihuahua stanął na czele zrewoltowanych robotników, górników i rolników, i wreszcie nasz bohater Emiliano Zapata. Opozycjoniści sprzeciwiający się rządom Huerty zaczęli nazywać się konstytucjonalistami, akcentując w ten sposób postulat przywrócenia porządku konstytucyjnego.

Początek 1914 roku przyniósł buntownikom wiele sukcesów, w tym zwłaszcza zajęcie północnych stanów Meksyku, co utrudniło rządowi pozyskiwanie zaopatrzenia z USA. Wiosną tego samego roku konstytucjonaliści rozpoczęli marsz w kierunku stolicy kraju. Sytuacja Huerty stawała się beznadziejna, tym bardziej że morale jego wojska było bardzo niskie, a sytuacja gospodarcza kraju – tragiczna. Generał zdecydował się zrezygnować 8 lipca 1914 roku, a wkrótce potem konstytucjonaliści wkroczyli do Miasta Meksyk. Wojska federalne zostały rozwiązane, a siły rebeliantów stały się oficjalnie nową armią.

Podziały wśród rewolucjonistów

Jednak i to nie oznaczało końca problemów kraju. Szybko okazało się, że pomiędzy stronnictwami buntowników istnieją spore różnice. Zapata i Villa reprezentowali interesy biedniejszych warstw społeczeństwa, z kolei Carranza stał raczej po stronie bogatych i klasy średniej. Początkowo inicjatywa leżała po stronie zapatystów i villistów, którzy zwołali Zgromadzenie w Aguascalientes (Convención de Aguascalientes – od tej hiszpańskiej nazwy stronnictwo nazywano konwencjonalistami). Zgromadzenie ogłosiło własną suwerenność i zażądało od Carranzy oddania władzy. Ten oczywiście odmówił i w ten sposób rozpoczął się kolejny etap rewolucji meksykańskiej.

Tomás Urbina, Pancho Villa i Emiliano Zapata (w kolejności od lewej) 6 grudnia 1914 r. (fot. Agustín Casasola, ze zbiorów DeGolyer Library, Southern Methodist University, sygn. Ag2014.0005, domena publiczna)

Wojska pod dowództwem Villi i Zapaty wkroczyły do Miasta Meksyk, gdzie obaj przywódcy zawarli porozumienie określone jako pakt z Xochimilco. Carranza w tym czasie zmuszony był wycofać się do Veracruz. Wydawało się, że konwencjonaliści mają szanse na zwycięstwo. W okresie pomiędzy latem 1914 i latem 1915 roku Emiliano Zapata był jedną z najważniejszych postaci w Meksyku. Jednak to, co zdecydowało o jego sukcesie, przyczyniło się także do porażki. Chłopska partyzantka nie była w stanie prowadzić walki daleko od rodzinnych stron. Poza tym wybuch I wojny światowej spowodował, że zaopatrzenie oddziałów w broń i amunicję stało się jeszcze trudniejsze, ponieważ duża część uzbrojenia szła do walczącej Europy. Siły Carranzy okazały bardziej elastyczne i lepiej zorganizowane niż wojska konwencjonalistów. Stopniowo odzyskały kontrolę nad krajem, a w październiku 1915 roku USA uznało rząd Carranzy.

I tym razem nie oznaczało to końca wojny domowej. Choć siły Zapaty i Villi zostały zepchnięte do defensywy i musiały przejść do działań partyzanckich, to jednak dalej walczyły. Poza nimi w kraju istniało wiele mniejszych lub większych grup występujących przeciw rządowi. Kraj zmierzał jednak ku normalizacji, w 1917 roku udało się uchwalić nową konstytucję. Ostatnim etapem rewolucji meksykańskiej był bunt generała Álvaro Obregóna. W 1920 roku rzucił on wyzwanie Carranzie i zaskakująco łatwo zdołał go pokonać. To właśnie ten rząd, a potem jego kontynuatorzy kształtowali politykę Meksyku przez resztę XX wieku. W myśl zasady, że wróg mojego wroga jest moim przyjacielem, Obregóna poparli też aktywni jeszcze zapatyści i villiści. Nasz bohater nie dożył jednak tych lepszych dni. Został zabity w zasadzce w 10 kwietnia 1919 roku.

Jak walczył Emiliano Zapata?

Emiliano Zapata osiągnął swoją pozycję trochę przypadkiem. Oczywiście na samym początku, jeszcze w trakcie walk przeciwko Diazowi, podjął świadomą decyzję o przyłączeniu się do powstania. Jednak jego sukcesy, charyzma i reputacja, jaką sobie zyskał, spowodowały, że stał się rzecznikiem interesów właściwie wszystkich chłopów z Morelos. Sam raczej nie marzył o karierze politycznej, bardziej interesowało go prowadzenie gospodarstwa. Tożsamość jego stronników i żołnierzy decydowała także o tym, jakie postulaty przyjął ruch nazwany jego nazwiskiem. Najważniejszym z nich była reforma rolna polegająca na rozparcelowaniu dóbr należących do wielkich właścicieli ziemskich – sedno ogłoszonego w listopadzie 1911 roku Planu z Ayali, który stał się sztandarowym dokumentem zapatyzmu. To właśnie z tego powodu Zapata był darzony przez swoich zwolenników niemal religijną czcią.

Z kolei ten entuzjazm powodował, że zapatyści, jeśli walczyli na swoim terenie, stanowili naprawdę groźne wojsko. Znakomicie znali okolicę, a w razie ataku przeważających sił mogli łatwo rozproszyć się i ukryć. Na ich korzyść (w pewnych sytuacjach) działała także zdecentralizowana struktura. Zapata był niekwestionowanym przywódcą ruchu, jednak wielu innych generałów miało spory zakres swobody.

Dlaczego zapatyści przegrali

Emiliano Zapata w 1911 r. (fot. ze zbiorów Biblioteki Kongresu USA, digital ID: ggbain 14906, domena publiczna)

To wszystko, co decydowało o powodzeniu zapatystów, przyczyniło się także do ich klęski. Jeśli walczyli w Morelos lub okolicznych stanach, byli bardzo trudnym przeciwnikiem. Jeśli jednak musieli toczyć bitwę gdzieś dalej, ich skuteczność i morale zdecydowanie spadały. To stanowiło jedną z przyczyn klęski w wojnie przeciwko siłom Carranzy. O ile wojska Pancho Villi były bardzo mobilne i brały na siebie większość ciężaru walk, to nie można tego samego powiedzieć o zapatystach. Na przykład postawione przed nimi zadanie przerwania linii zaopatrzenia przeciwnika, biegnących na północ od Miasta Meksyk, nie zostało wykonane, co przyczyniło się do ostatecznego zwycięstwa stronnictwa Carranzy. Zasadniczo zapatyści bardzo niechętnie ruszali się ze swojego rodzinnego stanu i jego okolic. W sytuacji, kiedy konflikt toczył się właściwie na całym terytorium kraju, dawało to przewagę ich przeciwnikom, którzy zwykle byli bardziej mobilni.

Rewolucja angażowała wszystkie warstwy meksykańskiego społeczeństwa. Z kolei ruch kierowany przez Zapatę wywodził się ze wsi i odwoływał się do chłopskich interesów. Siłą rzeczy liczba jego zwolenników była ograniczona. Widać to choćby na przykładzie sojuszu zapatystów z villistami. Ci drudzy, choć także wywodzący się z biedoty, mieli jednak nieco inne postulaty. Przede wszystkim na północy kraju, skąd pochodzili Villa i jego zwolennicy, panował znacznie mniejszy głód ziemi, a więc reforma rolna nie stanowiła najważniejszej kwestii. Poza tym dużą część jego wojsk stanowili robotnicy, kolejarze, górnicy i kowboje, mniej związani ze swoim rodzinnym stanem. W związku z tym sojusz tych dwóch sił był raczej małżeństwem z rozsądku, a ich współdziałanie okazało się utrudnione. To oczywiście także przyczyniło się do ich klęski.

Meksyk na początku XX wieku to nie tylko wsie i hacjendy, ale także miasta, w tym zwłaszcza stolica. Zapata nienawidził Miasta Meksyk, ze wzajemnością zresztą, i choć próbował przedstawić jakieś postulaty, które mogłyby zainteresować na przykład robotników, to nie odniósł w tym zakresie większych sukcesów. Wśród kierownictwa zapatystów było kilku wielkomiejskich intelektualistów, którzy rozumieli potrzeby innych grup społecznych niż chłopi, jednak ich głosy nie miały wystarczającej siły przebicia. Zresztą wszystkie propozycje przyszły w momencie, kiedy zapatyści nie mieli już wiele realnej władzy, a w kraju rządził Carranza.

Inna rzecz, że pozyskanie mieszkańców miast nie przyszłoby łatwo. Partyzanci z Morelos nie cieszyli się pochlebną opinią w stolicy. Stołeczna prasa z lubością rozpisywała się o gwałtach i rabunkach dokonywanych przez zapatystów. Dziennik „El Imparcial” (po polsku „Bezstronny”, o ironio) w jednym z tekstów określał Zapatę jako „współczesnego Attylę”. Co więcej, partyzanci nie dysponowali środkami, by prowadzić własną propagandę na szeroką skalę. Sytuację pogarszał fakt, że czasem karność oddziałów rzeczywiście pozostawiała wiele do życzenia, a niektóre oskarżenia miały w sobie ziarno prawdy.

Emiliano Zapata jest postacią bardzo niejednoznaczną. Walki w trakcie rewolucji meksykańskiej ostatecznie przegrał. Z jednej strony, on i jego ruch byli ważnymi graczami w tym okresie, aczkolwiek ich wpływy ograniczały się do rodzinnego Morelos i ewentualnie okolicznych stanów. Z drugiej strony, konsekwentne głoszenie przez zapatystów swoich postulatów spowodowało, że przebiły się one do powszechnej świadomości, a po ustabilizowaniu sytuacji w kraju nowe rządy zabrały się na poważnie za reformę rolną.

Pamięć o bezkompromisowości i uczciwości Zapaty przetrwała długo po jego śmierci. Pochodzący z rdzennej ludności partyzanci, którzy podnieśli w 1994 roku bunt w stanie Chiapas, nieprzypadkowo nazwali się Zapatystowską Armią Wyzwolenia Narodowego. Do dziś często odwołują się do postaci Emiliano Zapaty, a więc dziedzictwo rewolucjonisty z Morelos pozostaje żywe. Nie tylko w Meksyku zresztą – fragment jego manifestu można usłyszeć nawet w piosence Manu Chao.

Bibliografia

  • Samuel Brunk, Revolution and Betrayal in Mexico: A Life of Emiliano Zapata, University of New Mexico Press, Albuquerque 1995.
  • Daniel Avechuco Cabrera, Constructing the Atila del Sur: Iconography of „El Imparcial” on Zapatismo, „Relaciones. Estudios de historia y sociedad”, Vol. 41, No. 162 (2020), [dostęp: 28 listopada 2022], <https://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0185-39292020000200001>.
  • Erik Velásquez García i in., Nowa historia Meksyku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016.
  • Albert Rolls, Emiliano Zapata: A Biography, Grennwood, Santa Barbara 2011.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!