Gdy pod koniec XIII wieku Krzyżacy z przytupem stworzyli w Prusach własne państwo, zasada Ordnung muss sein miała być egzekwowana pancerną ręką zakonu. Mimo nadzoru komturów i rycerzy oraz intensywnego rozwoju gospodarczego miasta pruskie szybko stały się jednak siedliskiem zbrodni i przemocy.

Miasta krzyżackie w Prusach przez całą swoją historię rządziły się według przepisów prawa chełmińskiego i przekazywanych ustnie tradycji i norm. Regulowały one życie społeczne, ostentację bogactwa i relacje międzyludzkie. Nad spokojem i praworządnością czuwali rajcy i ławnicy, a pieczę nad całym systemem sprawowali dodatkowo przedstawiciele zakonu krzyżackiego.

Krzyżackie zwierzchnictwo było na tyle uciążliwe, że gdy miasta pruskie zbuntowały się i zrzuciły jarzmo zakonu (co spowodowało wojnę trzynastoletnią), często szybko burzono i rozbierano zamki będące oparciem i symbolem niechcianej władzy. Stało się tak m.in. w Toruniu (fot. Jan Mehlich, CC BY-SA 3.0)

Bracia wykonywali te obowiązki kontrolne chętnie, a czasem nawet nadgorliwie. W 1378 roku komtur zamkowy w Gdańsku skazał grupkę mieszczan na banicję. Powód? Organizowali cyklicznie spotkania, które według władz zakonnych były „podejrzane i podczas których mieli oni spiskować, pragnąc dopuścić się zdrady”.

Chciałoby się wierzyć, że w takim „policyjnym” państwie przemoc i często związana z nią przestępczość były marginalnym zjawiskiem. Nic bardziej mylnego. Bijatyki, kłótnie z nożem w ręki i morderstwa były codziennością krzyżackich miast.

Mieczem, pałką i dzbanem

Walki z użyciem mieczy i wszekliej innej broni nie byly w krzyżackich miastach rzadkością (ilustracja z piętnastowiecznego podręcznika fechtunku autorstwa Petera von Danziga (Cod. 44 A 8, Bibliotheca dell’Academica Nazionale dei Lincei e Corsiniana)

Pamiętacie film „Gangi Nowego Jorku”? Szczególnie otwierającą go bitwę, w której Liam Neeson cały skąpany we krwi rzeza ludzi Daniel Day-Lewisa? Oglądając tę scenę, ma się wrażenie, że w XIX-wiecznym Nowym Jorku wszyscy bez wyjątku – od złodzieja po bogatego złotnika – nosili przy boku noże, miecze, tasaki, siekiery i młoty bojowe. Jest to oczywiście pewne wyolbrzymienie, ale w przypadku miast pruskich byłby to obraz jak najbardziej prawdziwy.

Przemoc w miastach średniowiecznych była obecna w życiu ich mieszkańców znacznie częściej niż w wiekach późniejszych czy współcześnie. Także tolerancja wobec niej była większa. O ile nie naruszała w drastyczny sposób ładu społecznego, przymykano na nią oczy. Nie była przy tym zjawiskiem charakterystycznym tylko dla nizin społecznych. W spory, które kończyły się pobiciem, zranieniem, a nawet morderstwem, angażowali się w równym stopniu przedstawiciele marginesu, jak i uprzywilejowani rajcy, ławnicy czy mistrzowie rzemiosła. Sprzyjała temu powszechność broni.

Przepisy regulujące przebywanie nocą na ulicach czy posiadanie określonego oręża o danej porze dnia były stałym elementem późnośredniowiecznych uchwał rad miejskich (wilkierzy). Był to wyraz troski o porządek publiczny, ale przede wszystkim odpowiedź na wszechobecną przemoc, jaką ta broń wywoływała. W 1411 roku rajcy Starego Torunia wydali nakaz, by nocną porą słudzy miejscy zawsze mieli przy sobie miecz i pancerz. W 1479 roku wprost zakazano przybyszom i mieszkańcom noszenia przy sobie mieczy, noży i sztyletów. I to zarówno w dzień, jak i w nocy.

O tym, że przepisy tego typu były efektem faktycznych sytuacji, najlepiej świadczą zachowane do naszych czasów pruskie rejestry proskrybowanych. Tylko rejestr sądowy Starego Miasta Braniewa z lat 1399–1435 wskazuje, że miasto dręczyła plaga napaści z użyciem noży, mieczy, łuków, kusz, kamieni, a nawet jednego dzbana (!). Do przestępstw z ich użyciem dochodziło przeważnie nocą, a większość ofiar kończyła u felczerów z ranami ciętymi i szarpanymi, rzadko zaś ze złamaniami lub jedynie siniakami.

Zawód? Rzemieślnik. Hobby? Bijatyki!

O tym, jak powszechnym zjawiskiem było sięganie po przemoc w miastach pruskich, świadczą regulacje cechów i bractw zrzeszających rzemieślników. Również one zmierzały to ograniczenia posiadania broni przez członków zrzeszenia i ucywilizowania sposobów, w jaki rozwiązywali spory. A uwielbiali oni pojedynki, bijatyki i wyzwiska.

NNie kijem go, to młotem… Na ilustracji miniatura przedstawiająca zabójstwo Abla przez Kaina. Francuski rękopis powstawły ok. 1350 r. British Library, Royal 19 D II)

Według rejestrów Nowego Miasta Torunia z lat 1358–1412 w konflikt z prawami miejskimi weszło ponad 900 osób, z czego 29% zapisano z podaniem wykonywanego zawodu. Wśród proskrybowanych znaleźli się głównie słudzy i czeladnicy cechowi, a także szewcy, piwowarzy, krawcy, karczmarze, kowale, garncarze, miecznicy, a nawet ksiądz. Z tego samego rejestru wynika, że 18% ofiar różnego rodzaj napaści również stanowili rzemieślnicy o zbliżonej strukturze zawodowej.

Powszechność broni sprawiała, że nawet przypadkowa bójka mogła skończyć się poważnymi ranami. Miniatura z francuskiego rękopisu z pierwszej ćwierci XIV w. (British Library, Sloane 1977)

Między wierszami źródła pruskie pokazują, że do wielu przestępstw opartych na przemocy dochodziło w ramach grupy niejako społecznej pożyteczności. Nie ma tutaj mowy o marginesie. Co ciekawe, podobne proporcje są charakterystyczne także dla innych miast krzyżackich, np. Chełmna.

Te same źródła wyraźnie pokazują, że gros przestępstw popełniali czeladnicy, czyli głównie ludzie młodzi, o szczególnej wrażliwości na punkcie czci czy honoru. Wielu z nich było także przybyszami z innych miejscowości, bez odpowiedniego zaplecza rodzinnego w danym ośrodku. Wynikało to oczywiście z czeladniczego obowiązku podróży od mistrza do mistrza celem nauki, która była warunkiem dopuszczenia do późniejszego egzaminu mistrzowskiego. Życie codzienne czeladnika obfitowało w niezbyt przyjemne relacje z pracodawcą, a brak umocowania w danej społeczności sprzyjał powstawaniu konfliktów.

Do częstych waśni dochodziło także między przedstawicielami tego samego rzemiosła. Chełmiński rejestr sądowy wspomina, że tylko w 1340 roku kilkukrotnie doszło do starć między garncarzami, kaletnikami, a także krawcami. W 1356 roku na ulicach Chełmna trwała zaś wojna między łaziebnikami.

Co ciekawe, w innych krzyżackich miastach walki między rzemieślnikami parającymi się jednym zawodem nie miały tej samej skali, co w Chełmnie. Tam przemoc nakręcana była przez kryzys gospodarczy. Pod koniec XIV wieku wiadome już było, że na polu handlu hanzeatyckiego liderem został sąsiedni Toruń. Niewielkie perspektywy rozwoju i wolny dopływ gotówki doprowadziły do stopniowej pauperyzacji klientów rzemieślników, którzy w efekcie musieli zaostrzyć wewnętrzną konkurencję.

Kupą mości Panowie!

Przemocą posługiwały się często nie pojedyncze osoby, lecz całe grupy mające powiązania cechowe, sąsiedzkie lub rodzinne. W 1340 roku w Chełmnie z wyroku krzyżackiego skazano na banicję za napaść i rabunek braci Hermana i Johannesa. Co ciekawe, ten drugi określony został jako „zięć garncarza Thiczo”, a wspólnie z braćmi ukarano także sługę owego Thiczo oraz jego kolegę po fachu – Mikołaja Garncarza.

Podobne przypadki odnotowują także rejestry z Braniewa czy Elbląga. Ten pierwszy mówi o wygnaniu dwóch braci (1403) oraz ojca i syna (1410), a elbląski wspomina głośny proces, którego następstwem był wyrok banicji dla ojca, syna i szwagra. Nie brakuje też wzmianek o przestępczej działalności par małżeńskich. W 1341 roku sąd chełmiński skazał na wygnanie miecznika Johannesa Knabelocha za zabójstwo, a jego żonę Guttę za współudział poprzez zadanie ofierze jednej rany.

W miastach nie brakowało i zabójstw. Na ilustracji miniatura z angielskiego rękopisu z przełomu XII i XIII w. (British Library, Royal 13 B VIII)

Bardzo częste w miastach krzyżackich były napaści dokonywane przez grupy o nader niejasnych powiązaniach. Zazwyczaj formowały się one doraźnie, w chwili zaistnienia sporu lub w oparciu o psychologię tłumu. W 1395 roku rajcy toruńscy skazali grupę pięciu mężczyzn, pozbawionych jakichkolwiek relacji rodzinnych czy zawodowych, za okaleczenie i wielokrotne zranienie niejakiego Piotra Botyna.

Nierzadko w tego typu zajściach brali udział również słudzy zakonni. Wpis z 1401 roku mówi o pobiciu ze skutkiem śmiertelnym niejakiego Mikołaja, zaatakowanego przez przez czterech mężczyzn. Był wśród nich tzw. herrenknecht, czyli najprawdopodobniej sługa z krzyżackiego zamku.

Czarnoksięski wróg publiczny

Teokratyczny charakter władztwa krzyżackiego sprawiał, że w pruskich źródłach sądowych nie brakuje spraw o czary. Choć ich ściganie z urzędu nasiliło się dopiero w XVI wieku, to już w XIV stuleciu powstała swoista reedycja prawa chełmińskiego, która nakazywała palenie osób skazanych za czarnoksięstwo. Gdyby sędzia nie skazał oskarżonego na taką karę, powinna być ona jeszcze wymyślniejsza niż stos. Sądzeni mieli być równie ci, którzy pomogliby osobie podejrzanej o czary lub zataili wiedzę o takich praktykach.

Kobiety torturowane i palone na stosie za czary. Miniatura z francuskiego rękopisu powstałego między 1332 a 1350 r. (British Library, Royal 16 G VI)

Procesy o czary nasiliły się w państwie krzyżackim w drugiej połowie XV wieku, w przededniu wojny trzynastoletniej. Stały się niejako krzyżackim orężem w walce z coraz bardziej niespokojnymi mieszczanami. Taki charakter mogła mieć m.in sprawa pani z Warcławek, którą oskarżono o czary w 1465 roku podczas jej pobytu w Toruniu. Historycy przekonują, że była ona żoną Jakuba Skolima, który wszedł w otwarty konflikt z Zakonem kilka lat przed wybuchem wojny trzynastoletniej. Zdaniem badaczy jego wieloletnia batalia z krzyżakami stała się wzorem dla późniejszych buntowników, a sprawa pani z Warcławek mogła być rodzajem odwetu ze strony władz zakonnych.

Ślepa sprawiedliwość

Brak służb śledczych sprawiał, że niełatwo było uzyskać sprawiedliwość. Ma ilustracji miniatura z paryskiego rękopisu z drugiej ćwierci XIV w. (British Library, Royal 19 C II)

Większość skarg do instytucji miejskich miała charakter prywatny, co dowodzi, że informacje o sprawcach przestępstw lub świadkach zbierali zazwyczaj krewni lub znajomi ofiary. W miastach krzyżackich nie funkcjonowała policja ani tym bardziej prywatni detektywi. To na bliskich poszkodowanego ciążył obowiązek znalezienia winnego. Bardzo często było to zadanie ponad ich siły. Nawet jeśli ofiara ciągle żyła, a jej rany nie były zbyt poważne, często nie była w stanie precyzyjnie określić, kto ją pobił lub zranił. Było to tym trudniejsze, gdy rany, złamania i siniaki były następstwem zbiorowej bójki.

Świadkowie często też nie stanowili realnej pomocy. W obawie o własne życie lub po prostu z wrodzonej złośliwości przekazywali „śledczym”, a potem sądowi, nieprawdziwe informacje. Czasami robili to, gdyż sami zostali wcześniej wprowadzeni w błąd przez domniemanego przestępcę. W 1361 roku w Chełmnie złożono skargę na niejakiego Henryka Malechina z Elbląga, jednak w źródłach elbląskich z tego samego okresu podobna persona nie pojawia się ani razu.

Ściganie domniemanych przestępców wymagało od sądów skrupulatności przy ich identyfikacji. Ogólny zarys wyglądu czy przezwisko nie wystarczały, by kogoś skazać. Sądy bardzo często badały relacje rodzinne, zawodowe i pochodzenie podejrzanego, by dokładnie określić, czy był on tym, kogo poszukują krewni ofiary i wymiar sprawiedliwości. Zwracano również uwagę na charakterystyczne cechy wyglądu, np. krzywy nos, łysą głowę, bielmo na oku, odcięte ucho. Nierzadko różnego rodzaju deformacje fizyczne były następstwem wcześniejszego wejścia danej osoby w konflikt z prawem.

***

W konflikty z prawem popadali mieszczenie z każdego szczebla społecznej drabiny. Niejednokrotnie przykład szedł z góry. Rycerze zakonni nawet w czasach pokoju nader często zapuszczali się na szlaki handlowe do Polski, na Litwę czy na Mazowsze i grabili kupców oraz rzemieślników, o czym dobitnie świadczą korespondencje między miastami pruskimi a polskimi.

Bibliografia

  • Claude Gauvard, Criminalite et violence a la fin du Moyen Âge, „Perspectives médiévales”, Vol. 19 (1993), s. 6–11.
  • Paweł A. Jeziorski, Proskrypcja i banicja w miastach pruskich późnego średniowiecza, Instytut Historii PAN, Warszawa 2017.
  • Dariusz Kaczor, Przestępczość kryminalna i wymiar sprawiedliwości w Gdańsku w XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego–Officina Ferberiana, Gdańsk 2005.
  • Janusz Tandecki, Nieznane źródło do dziejów przestępczości w średniowiecznym Toruniu, [w:] Ecclesia regnum fontes. Studia z dziejów średniowiecza. Prace ofiarowane Profesor Marii Koczerskiej, red. Sławomir Gawlas, Katarzyna Gołąbek, Marek A. Janicki, Roman Michałowski, Marta Piber-Zbieranowska, Piotr Węcowski, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2015, s. 543–550.
  • Tenże, Struktury administracyjne i społeczne oraz formy życia w wielkich miastach Prus Krzyżackich i Królewskich w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika,Toruń 2001.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!