Jest takie miejsce w Polsce, które omijają przewodniki po atrakcjach kraju. Jedyny sposób, by wytłumaczyć osobom z innych stron, jego położenie, to powiedzieć „między Opolem a Częstochową”. A jednak to tu znajduje się unikatowa grupa zabytków, które poza ponadczasowym pięknem mówią wiele o niezwykłych losach tych ziem.

Drewniane budownictwo sakralne w Polsce ma bardzo głęboką tradycję, dziś jednak kościoły z tego materiału należą do rzadkości, wyparte niemal zupełnie przez świątynie murowane. Na tym tle pewnym fenomenem jest skupisko kilkudziesięciu drewnianych katolickich kościółków w północno-wschodniej Opolszczyźnie. Dla uproszczenia będę nazywać ten obszar od leżącego w jego centrum Olesna ziemią oleską, choć historycznie obejmuje ona nieco mniejszy teren.

Nie tylko zagęszczenie drewnianego budownictwa sakralnego na tych ziemiach robi wrażenie. Wiele z tych zabytków to prawdziwe perły architektury. A przoduje wśród nich oryginalny kościół św. Anny w Oleśnie.

Kościół św. Anny w Oleśnie (fot. Sławomir Milejski. CC BY-SA 4.0)

Oleska róża w drewno zaklęta

Wieża starszej części kościoła św. Anny w Oleśnie (fot. Sławomir Milejski, CC BY-SA 4.0)

Perłą architektury drewnianej nie tylko okolicy, ale też na skalę światową, jest „oleska róża w drewno zaklęta” – wspaniały kościół św. Anny w Oleśnie. Według legendy wizerunek św. Anny zawiesiła na sośnie rosnącej pod miastem sama księżna Jadwiga, żona Henryka Brodatego i późniejsza święta. Później miejscowa dziewczyna miała dzięki modlitwie i przytuleniu do drzewa ujść uwadze goniących ją zbójców. W podzięce powieszono na drzewie figurkę Anny Samotrzeciej, a w 1414 roku zbudowano pierwszą maleńką świątynię wokół cudownej sosny. Obcięto jej wierzchołek i konary, ale pień pozostawiono, by podtrzymywał ołtarz – tę funkcję zresztą pełni on do dziś.

Pielgrzymi z Polski, Czech i Moraw tak licznie ściągali do pierwotnego kościółka, że wzniesiono na jego miejscu większą świątynię, poświęconą w 1518 roku przez biskupa wrocławskiego Jana V Thurzo. Stoi ona do dziś, ale miała przejść jeszcze liczne zmiany.

W 1619 roku proboszcz postanowił postawić dobudówkę, z której otwartego okna ksiądz głosił kazania dla zebranych wokół wiernych. Według dokumentów wizytacyjnych parafii z XVII wieku w dzień odpustu przybywało do oleskiego kościoła św. Anny 10 tysięcy pątników, co było liczbą porównywalną do pielgrzymujących wówczas do Czarnej Madonny na nieodległej częstochowskiej Jasnej Górze. Nabożeństwa odprawiano po łacinie, polsku, czesku, niemiecku i morawsku.

W 1668 roku proboszcz Andrzej Pechenius postanowił rozbudować Kościółek, który od dawna był już zbyt mały dla pątników, i zawarł w tym celu umowę z cieślą i budowniczym z Gliwic Marcinem Snopkiem. W latach 1669–1670 jego pracownicy wcielili w życie wizję swojego mistrza. Wzniesiona świątynia nawiązywała do modnych na przełomie XVII i XVIII wieku budowli centralnych, stanowiła jednak zupełnie oryginalne założenie.

Do rotundy-sześcioboku, położonej na południe od pierwotnego kościółka dostawiono pięć drewnianych kaplic o barokowym wystroju, a także 11-metrowy łącznik ze starym budynkiem. Kunsztowna budowla miała przypominać kształtem widniejącą w herbie Olesna różę, ale też monstrancję i gwiazdę. Łączyła się ona przejściem-łodygą z istniejącym wcześniej kościołem-korzeniem.

Marcin Snopek zamierzał początkowo wprowadzić jeszcze do bryły łodygi liście, ale po konsultacji z proboszczem zrezygnował z pierwotnego projektu, gdyż jego wprowadzenie w życie znacznie opóźniłoby budowę. Świątynię otoczono dodatkowo sobotami – niewysokimi zadaszeniami chroniącym pielgrzymów przed deszczem i żarem, a sam budynek przed podmakaniem. Część z nich przetrwała do dziś.

Kościół św. Anny w Oleśnie z lotu ptaka (fot. Tomasz Nycz, CC BY-SA 3.0)

Legendy o cudownym wpływie modlitwy do oleskiej św. Anny wspominają nawet o wskrzeszeniu za wstawiennictwem patronki, a wotum złożone w kościele – tureckie kajdany – miało być darem za cudowne uwolnienie z niewoli. Okoliczni innowiercy także doceniali wstawiennictwo matki Najświętszej Maryi Panny – baron von Reisewitz z Wędryni, ewangelik, postawił w 1880 roku na przykościelnym cmentarzu wotywną kapliczkę z czerwonej cegły w podzięce za cudowne ozdrowienie.

Szczególną ozdobą kościoła był rzeźbiony tryptyk z początku XVI wieku autorstwa mistrza Jakuba z Krakowa ze szkoły Wita Stwosza, przedstawiający Annę Samotrzecią. Cenne rzeźby zostały skradzione w nocy z 27 na 28 sierpnia 1994 roku. Do dziś udało się odzyskać tylko pojedyncze figurki, reszta ołtarza to repliki, które sporządził prof. Gerard Koch z ASP we Wrocławiu.

Kościół ocalenia

Katastrofalna epidemia dżumy w 1708 roku, po której ludność Olesna zmniejszyła się o ok. 80–90%, zostawiła do dziś trwały ślad w okolicznym krajobrazie. Ci, którzy przetrwali, w większości schronili się w lasach wokół pobliskiego Grodziska. Tam modlili się o ratunek do św. Rocha, patrona mającego chronić od zarazy. Ślubowali mu wówczas wybudowanie kościoła wotywnego pod jego wezwaniem i własnoręczne dostarczenie drewna na plac budowy.

Kościół św. Rocha w Grodzisku (fot. Sławomir Milejski, CC BY-SA 4.0)

Po zakończeniu epidemii ocaleni wypełnili swoje śluby. W 1710 roku na 30-metrowym wzgórzu pod Grodziskiem mieszczanie zbudowali kościółek pod wezwaniem świętych Rocha, Rozalii i Sebastiana i zobowiązali się utrzymywać go po wsze czasy. Według legendy usytuowanie świątyni miało być początkowo nieco inne – planowano wznieść ją na wzgórzu bardziej odległym od miasta. Zgromadzony tam budulec cudownie przemieścił się jednak na ostateczne miejsce. Można stwierdzić, że była to szczęśliwa interwencja, gdyż uroku kościółkowi dodaje przepiękny widok na miasto, który rozciąga się ze wzgórza.

By każdy miał do kościoła blisko

Neobarokowy kościół Bożego Ciała w Oleśnie zbudowany na miejscu starszej, drewnianej świątynii (fot. Jan Mehlich, CC BY-SA 3.0)

Podoleskie kościoły św. Anny i św. Rocha to oddolne inicjatywy związane ze szczególnym kultem, ale większość budynków sakralnych w okolicy miała służyć wiernym na co dzień. I choć parafialne świątynie zwykle stawiane były (od razu lub po pewnym czasie) z cegły, o tyle z inicjatywy ludności powstawało w mniejszych miejscowościach sporo drewnianych kościółków filialnych.

Najciekawsza historia stoi za drewnianym kościółkiem Ciała Chrystusowego, który znajdował się tuż za murami Olesna. U schyłku średniowiecza prowadzący oleską parafię Augustianie prowadzili się bardzo niemoralnie, często ucztowali i upijali się, zaniedbując obowiązki duszpasterskie. Ich zachowanie spotkało się ze sprzeciwem rady miejskiej. Na początku II połowy XV wieku mieszczanie na znak protestu ufundowali tuż za murami miasta mały drewniany kościołek pw. Ciała Chrystusowego wraz z altarią i sprowadzili księdza altarystę. W ten sposób mogli uczęszczać na msze poza zwierzchnictwem Augustianów, altarie były bowiem niezależne od sieci parafialnej, a altarysta nie podlegał miejscowemu proboszczowi.

Konflikt zażegnano w 1486 roku, po śmierci proboszcza zwanego „Hulajduszą”. Rada przekazała kościółek zakonnikom „po wsze czasy”, pod warunkiem, że będą odprawiać w nim najmniej dwie msze w tygodniu. Na początku XX wieku zbudowano na tym miejscu nową, murowaną świątynię parafialną pw. Bożego Ciała. Kościółek przeniesiono do Gronowic koło Kluczborka, gdzie spłonął niestety w 1995 roku.

Poza tym drewniane kościółki powstawały w licznych wioskach, które należały do dużych parafii. Taką filię postawili m.in. mieszkańcy Łomnicy i Wachowa, by nie chodzić do Wysokiej, mieszkańcy Borek Wielkich i Starego Olesna, by nie dreptać do Olesna… Przykłady można mnożyć. Dzięki temu sieć kościołów drewnianych w okolicach Olesna była znacznie gęstsza niż w innych częściach kraju. Ale to nie wyjaśnia całego ich fenomenu.

Kościół zburzyć byłoby szkoda

Co wyróżnia okolice Olesna to także fakt, że nawet kiedy drewniany kościółek przestawał wystarczać miejscowej ludności i budowano większą, murowaną świątynię, nie niszczono poprzedniego ośrodka kultu. Natrafiłam na tylko jedną wzmiankę o celowej rozbiórce drewnianego kościoła parafialnego – stało się tak w Wysokiej na początku XX wieku, a na zwolnionym miejscu postawiono piękną, neogotycką świątynię.

Co działo się z innymi niepotrzebnymi już kościółkami? Zasadniczo były dwa wyjścia: przenosiny lub zmiana funkcji. Zaskakująco wiele podoleskich kościołów znalazło się daleko od miejsca wybudowania. Wspólnota budująca murowaną świątynię dogadywała się z wiernymi, którzy nie mieli w swej wiosce żadnego kościoła. Drewnianą konstrukcję rozbierano, kawałek po kawałku transportowano i odbudowywano w nowym miejscu.

Taki los spotkał m.in. wspomniany wyżej kościół altarzysty (później filialny) w Oleśnie, przeniesiony w 1913 roku do Gronowic. Kościółek z Łomnicy czekała w 1917 roku tylko kilkukilometrowa trasa na północny-zachód do sąsiedniej wioski Sowczyce. Tak jak wcześniej był filią parafii Wysoka w Łomnicy, tak później stał się filią parafii Łomnica w Sowczycach.

Kościół św. Antoniego Padewskiego w Sowczycach (fot. Sławomir Milejski, CC BY-SA 4.0)

Pochodzący z 1493 roku gotycki kościół parafialny z Zębowic w 1925 roku trafił aż do Gliwic, gdzie został potem jeszcze raz przeniesiony w obrębie miasta. Obszerny drewniany kościół parafialny z Bodzanowic w 1934 roku dotarł do rozrastającej się Ciasnej; niestety w 1985 roku spłonął doszczętnie. XVI-wieczny kościół ze Zdziechowic trafił w 1939 roku do Nasali, a od 1945 roku służy ewangelikom. W 1978 roku kościół z Kościelisk, wybudowany w 1576 roku, został przeniesiony do Gwoździan.

Decyzja o przenosinach zwykle podyktowana była nie tyle chęcią zachowania zabytku, co kalkulacją, by dobre jeszcze drewno i konstrukcja się nie zmarnowały. Nie zmienia to faktu, że dzięki tym zabiegom kościoły zyskiwały nowe życie, służąc innej społeczności.

Niektóre świątynie pozostawiano na miejscu ich wybudowania, fundując nową, murowaną świątynię obok nich. Odtąd takie kościółki pełniły rolę kaplic cmentarnych lub świątyń odpustowych. W ten sposób postąpiono chociażby z kościołami w Borkach Wielkich i w Sowczycach. W tych miejscowościach nowy kościół znajduje się na skraju placu, a w centrum w dalszym ciągu pozostaje drewniana świątynia.

Kościół ewangelicki św. Wawrzyńca w Nasalach (fot. twajda, CC BY-SA 3.0)

Nie sama liczba…

Podoleskie kościoły drewniane wyróżnia nie tylko ich duża liczebność i zagęszczenie na niewielkim terenie. Każdy z nich stanowi także ważny punkt w historii architektury drewnianej. Oczywiście na tle pozostałych świątyń zdecydowanie wyróżnia się pod względem artystycznym kościół św. Anny w Oleśnie, jednak inne, choć nie tak oryginalne, także mają swoje atuty.

Kościółki te budowane były w konstrukcji zrębowej. To znaczy, że kolejne poziome belki tworzące ścianę łączono, nacinając je odpowiednio po bokach i dopasowując do siebie. W ten sposób tworzono trwałą konstrukcję bez użycia gwoździ.

Większość opisywanych kościółków kryta jest od zewnątrz gontem lub szalowana deskami. Typową częścią konstrukcji są też wieże, zwykle stawiane na podmurowaniu. Charakterystyczny element podoleskich świątyń stanowi też wieżyczka na sygnaturkę, wieńcząca niemal każdą nawę główną. Wokół wielu świątyń wciąż jeszcze znajdują się soboty – zadaszenia wzdłuż ścian służące przybyłym wiernym czekającym na mszę jako ochrona przed spiekotą, chłodem lub deszczem. Pozwalały one także na odprowadzenie deszczówki z dala od świątyni oraz przeprowadzanie procesji wokół budynku nawet przy niepogodzie.

Kościół Narodzenia NMP w Gwoździanach (fot. Sławomir Milejski, CC BY-SA 4.0)

Mimo że podoleskie kościółki powstawały w przeciągu trzech stuleci, cechują się niewielkimi zmianami form, technik i wyglądu. Według fachowców zajmują drugie miejsce pod względem estetycznym w Polsce, zaraz po drewnianych świątyniach małopolskich. Są także od nich niewiele młodsze – najstarsza z zachowanych do dziś budowli, znajdująca się w Bąkowie, powstała ok. 1500 roku. To zaledwie kilka dziesięcioleci później niż w przypadku najstarszych z istniejących do dziś tego typu kościółków w Polsce.

Wiele świątyń zachowało oryginalne wyposażenie, zwykle o charakterze barokowym lub ludowym, do naszych czasów przetrwało też kilka zabytków sztuki gotyckiej. W tej kategorii wyróżnia się ołtarz główny w Bąkowie k. Kluczborka, najstarszy na Śląsku tryptyk pochodzący z 1370 roku! Przeniesiono go w 1810 roku z zsekularyzowanego kościoła minorytów w Opolu. Na uwagę zasługuje też XIV-wieczna rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem znajdująca się w Zakrzowie Turawskim oraz wachowski krucyfiks z XV wieku. Choć nieco późniejszy, warto wspomnieć także dzwon w Uszycach odlany w 1606 roku, na którym widnieją oryginalne polskie napisy. W Bierdzanach urzekają z kolei odsłonięte ostatnio polichromie.

Bibliografia

  1. Ewa Cichoń, Mirosław Dedyk, Kościół św. Rocha, Rozalii i Sebastiana w Grodzisku, Wyd. Elamed, Katowice 2009.
  2. Ciż, Róża wśród lasów, Wyd. Elamed, Katowice 2008.
  3. Aleksander Jaśkiewicz, Kościoły drewniane w regionie częstochowskim, Polska Agencja Promocji Turystyki. Oddział Regionalny, nakł. Urzędu Wojewódzkiego. Wydz. Spraw Obywatelskich na zlec. Oddz. PTTK przy Hucie Częstochowa, Częstochowa 2000.
  4. Waldemar Kliner, Waldemar Bensz, Sanktuarium św. Anny w Oleśnie, Wydawnictwo i Drukarnia Świętego Krzyża w Opolu, Olesno 2010.
  5. Witold Krassowski, Architektura drewniana w Polsce, Wyd. Arkady, Warszawa 1961.
  6. Eugeniusz Linette, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Powiat oleski, red. Jerzy Z. Łoziński, z. 10, r. 1960.
  7. Elżbieta Marciniszyn, Piotr Marciniszyn, Architektura drewniana, Carta Blanca, Warszawa 2009.
  8. Józef Matuszczak, Kościoły drewniane na Śląsku, Ossolineum, Wrocław 1975.
  9. Robert Pasieczny, Architektura drewniana, Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2011.
  10. Szlakiem drewnianego budownictwa sakralnego powiatu oleskiego, Małgorzata Krawczyk, Opolska Wojewódzka Komenda Ochotniczych Hufców Pracy, Opole 2004.
  11. Szlakiem kościółków drewnianych w powiecie kluczborskim. Szlakiem kościółków drewnianych w powiecie oleskim, Maria Śmigielska, Kluczborsko-Oleska Lokalna Organizacja Turystyczna, Kluczbork 2007.
  12. Alojzy Wierzgoń, Kościoły drewniane na Śląsku Opolskim, Wydawnictwo Św. Krzyża, Opole 1995.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!