Co jedli żołnierze największych armii na frontach II wojny światowej?

Jak mawiał Napoleon Bonaparte, żołnierze nie maszerują na nogach, tylko na brzuchach. Aprowizacja jest kluczowa dla morale każdej armii i jej zdolności bojowej. Jak wyglądało wyżywienie walczących na frontach II wojny?

Na odczucia wojaków źle wpływa zarówno głód, jak i monotonia żywienia, dlatego każda armia starała się zadbać na swój sposób, by jej żołnierze mieli pod dostatkiem jedzenia. Próby stworzenia racji żywnościowych o niewielkich rozmiarach, ale odpowiednio kalorycznych, skutkowały jednak odebraniem im smaku.

Eintopf i Scho-Ka-Kola

W Wehrmachcie posiłki w czasie pokoju były rozpisane z góry na cały tydzień, z podaniem ich dokładnej gramatury i kaloryczności. Choć powtarza się z reguły, że najważniejsze w ciągu dnia jest śniadanie, to stacjonujący w koszarach niemieccy żołnierze jako pierwszy posiłek otrzymywali tylko kawę. W skład obiadu wchodziła zupa, posiłek mięsny (zwykle gulasz lub jakaś pieczeń) oraz warzywa, a na kolację podawano klasyczny zestaw w postaci kawy, chleba i różnych dodatków: sera, kiełbasy czy też marmolady.

W trakcie wojny sprawy miały się oczywiście inaczej. Tak zwane porcje polowe, przyznawane raz dziennie, miały wystarczyć żołnierzowi na 24 godziny. W ich skład wchodził chleb (750 gramów), tłuszcze zwierzęce i roślinne (150 gramów), 120 gramów kiełbasy (również w puszkach) zamienne na konserwy rybne lub ser oraz 200 gramów marmolady lub sztucznego miodu. Do tego każdy otrzymywał dzienny przydział papierosów oraz alkoholu. Szczególnie ten drugi zwiększano przy okazji zbliżających się operacji ofensywnych dla dodania żołnierzom kurażu.

Ciepła racja, jedna dziennie, składała się z kilograma ziemniaków (część z nich była często zamieniania na jarzyny), ćwierć kilograma mięsa, do tego ryż lub kasza, przyprawy oraz kawa, chociaż częściej był to jej erzac. Był to tak zwany posiłek jednogarnkowy – słynny niemiecki eintopf. Oprócz tego w miarę możliwości rozdysponowywano między żołnierzy produkty czekoladopodobne, jajka i inne rarytasy. Średnia kaloryczność posiłku żołnierza Wehrmachtu wynosiła ok. 3600 kcal, więc nie odbiegała od współczesnych standardów.

Oficerowie, przynajmniej we wspomnieniach feldmarszałka Ericha von Mansteina, jedli tak samo jak żołnierze, co miało ich odróżniać od innych armii państw Osi. Szczególny prym w tworzeniu podziałów wiedli Rumuni, których kuchnie gotowały tak naprawdę trzy różne posiłki – dla oficerów, podoficerów i szeregowych. Osobnym specjałem na oficerskich stołach były natomiast wina, szczególnie po czerwcu 1940 roku, gdy niejeden z wyższych dowódców dorobił się własnej piwniczki z francuskimi trunkami.

Wina stanowiły też dodatek do wyżywienia w oddziałach Mussoliniego. Tam zgodnie, z włoskimi upodobaniami, kluczowym elementem posiłku były produkty mączne, w głównej mierze makaron, o którym sam „Czarny Książę”, Junio Borghese, rozwodził się, że był po prostu doskonały. Oprócz tego tropikalne owoce i rożne potrawy mięsne, a na pustyni również jajka. Słynne fotografie przedstawiające smażenie jajek sadzonych na pancerzach czołgów wcale nie są przesadzone – była to norma we wszystkich oddziałach walczących na północnoafrykańskim teatrze działań.

Dzienny przerób żywności na bieżące potrzeby w dywizji piechoty wynosił ok. 12 tysięcy bochnów chleba, a od tego żywy inwentarz, który był przerabiany na gulasz. W okresie zażartych walk landserzy musieli czekać na ciepły posiłek do zapadnięcia zmroku, gdyż wcześniej dostarczenie go było niebezpieczne. Słodkim dodatkiem do każdej racji była Scho-Ka-Kola, czyli czekolada z kofeiną wydawana w płaskich pudełkach. Do dziś można ją zakupić w sklepach survivalowych.

Żelazna racja, czyli posiłek na tzw. czarną godzinę, składała się z sucharów, mięsnej konserwy, zupy w puszce i kawy w proszku. Innym elementem wyżywienia była tzw. skrócona żelazna porcja, którą otrzymywali żołnierze znajdujący się bezpośrednio na linii frontu. Składała się z sucharów i mięsnej konserwy. Rozkaz jej dotyczący zabraniał spożywania poza sytuacjami nadzwyczajnymi, w praktyce jednak – tak jak większość tego typu poleceń – nie był specjalnie egzekwowany.

Sposobem na wzbogacenie diety była grabież czy też rekwirowanie żywności należącej do ludności na podbitych terenach. W ten sposób żołnierze niemieccy (jak również pozostałych armii) uzupełniali swoje posiłki o brakujące składniki – najbardziej lubiane były zwierzęta gospodarskie. Niejeden oddział frontowy opiekował się krową, która dostarczała mleka, a w razie czego mogła zostać przerobiona na gulasz.

Tematem na osobny artykuł jest karmienie żołnierzy niemieckich specjalnymi „cukierkami” z metamfetaminą, czyli Pervitinem. Był to problem dosyć poważny – w samym 1940 roku wyprodukowano ponad 30 milionów tabletek, które miały pomóc w utrzymaniu koncentracji i wydłużyć czas działania żołnierza bez snu.

Na ratunek imperialiści

Wszechobecny bałagan, przerost formy nad treścią i skupienie się na liczbie czołgów spowodowało, że w zakresie zaopatrzenia w żywność Armia Czerwona była traktowana chyba najgorzej ze wszystkich. W początkowym okresie wojny standardowym posiłkiem dla sowieckich żołnierzy była kasza lub ziemniaki, czasem zmieszane z odrobiną mięsa lub tłuszczu w formie wodnistej zupy, chociaż dzienna racja powinna wynosić prawie kilogram chleba i 150 gram mięsa. Sam chleb nie należał zresztą do smakołyków i był koloru prawie czarnego.

Zmiana nastąpiła w roku 1942 – do ZSRS szerokim strumieniem popłynęło zaopatrzenie z USA, w tym osławiona tuszonka, czyli zmielone mięso wieprzowe zamknięte w puszce. Różniła się ona od tego, co otrzymywali żołnierze US Army, zawierała bowiem więcej tłuszczu. Było to zapewne związane z warunkami, jakie panowały na froncie wschodnim. „Drugi front”, jak szyderczo nazywali tuszonkę czerwonoarmiści, zapewnił spokojne utrzymanie armii – przez 3,5 roku wojny Amerykanie wysłali do wschodniego sojusznika ponad dwa miliardy konserw (sic!).

Do ZSRS płynęły też puszki z inną zawartością – np. z mniejszą ilością tłuszczu – a także zupki instant. W Stanach Zjednoczonych na podstawie rosyjskich przepisów produkowano barszcz, który stanowił ulubioną potrawę krasnoarmiejców. Łącznie dostarczono ponad 6,5 tony takich zupek.

Uzupełnieniem wyżywienia było to, co żołnierze byli w stanie zdobyć na własną rękę, a grabieże wzmagały się wraz ze zbliżaniem się do granic Rzeszy. Oprócz tego każda jednostka prowadziła ze sobą istny zwierzyniec – ciągnięto na linię frontu niezliczone kury, kaczki i inne zwierzęta, które można było łatwo i szybko skonsumować.

Osobną historią jest przydział podstawowego napoju (oprócz lury nazywanej czasem herbatą), jaki otrzymywał każdy rosyjski żołnierz. Chodzi oczywiście o alkohol, którego przydział wynosił, w zależności od potrzeb bieżących, od 100 do 300 gramów dziennie. W jednostkach frontowych żołnierze otrzymywali go więcej, ponieważ dowodzący nie zawsze na bieżąco składali raporty o stratach, co prowadziło do licznych nadużyć. Żołnierze próbowali również zaopatrywać się na własną rękę, co nierzadko kończyło się tragicznie – w marcu 1945 roku w Bolesławcu na Dolnym Śląsku zdobyty nielegalnie alkohol metylowy doprowadził do śmierci kilkudziesięciu sołdatów, dziesiątkując jedną z elitarnych kompanii zwiadowczych.

Armia Czerwona stanowiła natomiast chlubny wyjątek pod jednym względem – jako jedyna nie szprycowała swoich żołnierzy narkotykami, choć zdarzały się przypadki mieszania wódki z kokainą. Za wzmocnienie odwagi miał odpowiadać wyłącznie alkohol.

Innym problemem rosyjskiej machiny wojennej było dostarczanie żywności na linię frontu. Anthony Beevor podaje przykład 157. Dywizji Piechoty, której w trzecim dniu operacji Uran zabrakło całkowicie mięsa i chleba. Takie braki mimo amerykańskiej pomocy były na porządku dziennym i jeżeli dotyczyły jednostek frontowych, to możemy sobie wyobrazić, co dostawali do jedzenia żołnierze w sowieckich szpitalach. Czasami musiały im wystarczyć trzy niewielkie porcje ugotowanej kaszy.

W US Army nie tak bogato

Amerykańskie racje żywnościowe dzieliły się na pięć rodzajów: A, B, C, D i K. Pierwsze dwie to tzw. posiłki gorące, podawane w garnizonach, które różniły się od siebie tym, że racja B była przygotowywana z puszek, a nie ze świeżej żywności. Racja C przysługiwała żołnierzom w boju. W jej skład wchodziło sześć puszek z jedzeniem: trzy z mięsem, a pozostałe z chlebem, dżemem, papierosami itd.

Racja D była racją żelazną i składała się tzw. batoników Logana – jej pomysłodawcą był pułkownik Paul Logan, kwatermistrz armii amerykańskiej. Były tabliczki czekolady o wadze 113 gramów produkowane przez firmę Hershey. Miały one stanowić zapas na czarną godzinę, dlatego postanowiono obniżyć jej walory smakowe, aby zapobiec zjadaniu jej dla przyjemności. Część weteranów przyrównywała jej smak do mydła. W ciągu całej wojny wyprodukowano cztery miliardy tabliczek tej czekolady, przez co znalazła się ona na wszystkich frontach konfliktu. W Muzeum Powstania Warszawskiego znajduje się np. tabliczka pochodząca ze zrzutów dla walczących Polaków.

Racja K była standardowym posiłkiem żołnierzy w boju, zawierającym 2830 kalorii, co jak się później okazało, było zbyt małą dawką energii dla walczącego mężczyzny. Osobne puszki na śniadanie i obiad zawierały szynkę i jajka, suchary, batoniki Logana i papierosy. W miarę przedłużania się wojny racja K była coraz bardziej krytykowana ze względu na zbyt niską kaloryczność. W trakcie włoskiej kampanii okazało się nawet, że piechociarze tracili na wadze, jeśli przyszło im przez dłuższy czas żywić się tylko tymi konserwami.

Inne problemy dotykały walczących na Pacyfiku. W miarę zbliżania się armii amerykańskiej do Japonii coraz więcej posiłków produkowano w Australii, nie były one jednak lubiane przez Amerykanów. Dynia, brukiew i baranina nie trafiały w ich gusta. Natomiast przed operacjami desantowymi Marines dostawali ostatni posiłek, czasem nazywany śniadaniem skazańca – jajka sadzone i befsztyk, które miały zapewnić im dodatkowy zastrzyk energii i lepsze samopoczucie na początku inwazji.

Podobnie wyglądało wyżywienie w armii brytyjskiej, przy czym tam kluczowy był jeszcze jeden produkt, bez którego żaden Brytyjczyk nie wyobrażał sobie codzienności w walce. Chodzi oczywiście o herbatę, która była czasami ważniejsza nawet od amunicji. Znany jest przypadek szeregowca, który w trakcie walk pod Arnhem wybrał się na znajdujące się pod niemieckim ostrzałem pole zrzutów tylko po to, by dostarczyć swoim kolegom puszkę z herbatą.

Oprócz herbaty armie wspólnoty żywiły się tym samym, co ich sojusznicy zza oceanu – peklowaną wołowiną i sardynkami w puszkach, a do tego cukierkami i osławioną czekoladą. Częstym posiłkiem był również bardzo lubiany przez żołnierzy pudding. W wersji bożonarodzeniowej, którą dostarczano niezależnie od pory roku (polscy spadochroniarze wspominali, jak żywili się nim pod Driel w czasie operacji Market Garden) był on bardzo pożywny.

***

Jak widać, zróżnicowanie posiłków w armiach obu stron było ogromne, ale możemy dojść do jednego wniosku – i tak większość żołnierzy musiała dawać sobie radę na własną rękę. Żywienie proponowane przez wojsko może i było wystarczające energetycznie, ale jego monotonia w końcu doprowadzała do jego znienawidzenia przez zwykłego szeregowca.

Bibliografia

1. Tomasz Bieniek, Słodkie oblicze wojny, [w:] Fakty.interia.pl [przedruk z miesięcznika „Odkrywca”, nr 7 (222), lipiec 2017], 26 lipca 2017 [dostęp: 1 sierpnia 2019], <https://fakty.interia.pl/prasa/odkrywca/news-slodkie-oblicze-wojny,nId,2421602>.
2. Stephen E. Ambrose, Kompania Braci. Od Normandii do Orlego Gniazda Hitlera. Kompania E 506 pułku piechoty spadochronowej 101 Dywizji Powietrznodesantowej, wyd. Magnum, Warszawa 2008.
3. Antony Beevor, Stalingrad, wyd. Znak, Kraków 2015.
4. Tenże, Operacja Market Garden, wyd. Znak, Kraków 2018.
5. Junio Valerio Borghese, Morskie Diabły, wyd. FINNA, Gdańsk 2005.
6. Erich von Manstein, Stracone Zwycięstwa. Wspomnienia 1939–1944, wyd. Bellona–wyd. Arkadiusz Wingert, Warszawa–[Kraków] 2018.
7. Catherine Merridale, Wojna Iwana. Armia Czerwona 1939–1945, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2007.
8. Norman Ohler, Trzecia Rzesza na haju. Narkotyki w hitlerowskich Niemczech, Wyd. Poznańskie, Poznań 2016.
9. Original K Rations, [w:] Kration.info, [dostęp: 1 sierpnia 2019], <http://www.kration.info/original-k-rations.html>.
10. Verpflegung des Soldaten, [w:] Lexikon der Wehrmacht, [dostęp: 1 sierpnia 2019], <http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/Soldat/Verpflegung.htm>.
11. Wyżywienie żołnierza niemieckiego podczas II wojny światowej, [w:] Strona stowarzyszenia Die Freiwilligen, [dostęp: 1 sierpnia 2019] <http://www.die-freiwilligen.pl/historia/artykuly-rozne/wyzywienie-zolnierza-niemieckiego-podczas-ii-wojny-swiatowej->.