Wojna to wspaniały czas dla inżynierów. Wojskowi taśmowo składają kolejne zamówienia, a politycy nie szczędzą pieniędzy na nowe zabójcze wynalazki. Czasem na deskach kreślarskich rodzą się cuda techniki, niekiedy jednak efekty starań projektantów są co najmniej zastanawiające.

Sytuacje pogarsza zazwyczaj wszechobecny pośpiech, mający olbrzymi wpływ na prace wojennych konstruktorów i racjonalizatorów. W czasie pokoju dany projektant czy wizjoner ma czas na różne eksperymenty, przemyślenia, narady, kwerendy i tak dalej, i tak dalej. Po wybuchu konfliktu zbrojnego wydarzenia przyspieszają w kosmicznym tempie. Wystarczy porównać rozwój broni pancernej w dwudziestoleciu międzywojennym i podczas II wojny światowej.

Od Mark I do Panzer VIII

Pomiędzy 1918 a 1939 rokiem czołgi ewoluowały w tempie poruszania się Mark I z 1916 roku. Trochę przytyły, zrobiły się ciut szybsze i wprowadzono kilka ciekawych rozwiązań technicznych, niemniej czołgom z 1939 bliżej było do swych pierwowzorów z Wielkiej Wojny niż do maszyn z 1945 roku. Warto przy tym zauważyć, że na początku kolejnego europejskiego konfliktu w kilku armiach nadal służyły FT-17 zaprojektowane jeszcze podczas I wojny światowej.

1 Pułk Czołgów Wojska Polskiego we Francji. Widoczne czołgi Renault FT-17 – konstrukcja z 1917 r. wciąż w użyciu w r. 1940 (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/18/0/-/264/3, domena publiczna)

Broń pancerna A.D. 1945 to całkowicie inny świat. Na polach bitew rozgościły się wielotonowe czołgi ciężkie uzbrojone w działa kalibru 88 mm czy 122 mm, a świat usłyszał o noktowizji i amunicji APDS (podkalibrowej z odrzucanym sabotem). Te kolosy były w stanie zmiażdżyć niejeden czołg z 1939 roku. Co więcej, zaraz po zakończeniu krwawego konfliktu do służby weszły konstrukcje, które kolokwialnie rzecz ujmując, nie zdążyły na II wojnę światową, ale otworzyły nowy okres rozwoju broni pancernej, czyli „zimna wojnę” rozwój czołgu podstawowego.

Amerykański czołg M26 Pershing zdążył tylko na końcówkę II wojny światowej i większą rolę odegrał dopiero w wojnie koreańskiej (fot. U.S. Army, domena publiczna)

W tej całej dość linearnie rozwijającej się historii zdarzały się oczywiście ślepe zaułki, czyli koncepcje, które wyglądały dobrze na papierze, ale nie sprawdzały się na rzeczywistym polu walki. O części z nich miałem zresztą przyjemność pisać w jednym z poprzednich artykułów. W dziejach broni pancernej występują jednak konstrukcje, które trudno nazwać inaczej niż „pokraki” czy „bękarty” zrodzone z potrzeby chwili połączonej z bujną fantazją jakiegoś mechanika. Tak jakby czasami stery ewolucji pancernych pojazdów bojowych zabierano inżynierom i konstruktorom i przekazywano je w ręce lekko szurniętego szarlatana z palnikiem. To o kilku z nich, „pancernych pokrakach”, opowiada niniejszy artykuł.

Sturmpanzer I

W 1940 roku na wyposażeniu niemieckich sił zbrojnych pojawił się 15 cm sIG 33 (Sf) auf Panzerkampfwagen I Ausf. B, czyli działo samobieżne kalibru 150 mm na podwoziu PzKpfw I. Wspomniany pojazd miał stanowić panaceum na problem trapiący niemiecką armię od czasu kampanii polskiej – brak pojazdu zdolnego do wspierania własnych wojsk podczas walk w mieście, gdzie karabiny maszynowe czy działka 20/37 mm gwałtownie traciły na skuteczności.

Niemieckie działo SIG 33 kal. 150 mm na froncie wschodnim, marzec 1943 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/2/0/-/1171/1, domena publiczna)

Aby zniszczyć umocnione stanowisko w np. przedwojennej kamiennicy, potrzeba działa strzelającego pociskiem burzącym z dużą zawartością materiału wybuchowego. To zadanie mógł wypełniać (do pewnego stopnia) PzKpfw IV wyposażony w krótkolufowe działo 75 mm, ale tych pojazdów było po prostu za mało, by relegować je wyłącznie do walk w terenie zurbanizowanym.

Owszem, można było w walkach ulicznych opierać się na działach holowanych, lecz wiązało się to z olbrzymim zagrożeniem dla życia ich załóg. Co więcej, jeśli taka armata czy haubica miała spełnić pokładane w niej nadzieje, musiałby to być sprzęt dużego kalibru, czyli w konsekwencji ciężki i trudny do przemieszczania siłami załogi.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=XNbQVepuI78[/youtube]

Sturmpanzer I w akcji

Zastosowane rozwiązanie problemu było niezwykle proste i dalekie od stereotypowego przekonania o technicznych umiejętnościach niemieckojęzycznych inżynierów. Zdecydowano się połączyć najskuteczniejszą dostępną broń (haubica 150 mm) z najdostępniejszym rodzajem podwozia (PzKpfw I B), wjeżdżając działem na pozbawiony wieży czołg. Do kompletu dodano nadbudówkę o grubości 10 mm chroniącą załogę z przodu i częściowo z boków. Co ciekawe, początkowo nikt nie zawracał sobie głowy zdejmowaniem kół z podwozia haubicy!

Sturmpanzer I gdzieś w Rosji, czerwiec 1942 r. (fot. Gellert, Bundesarchiv, Bild 101I-216-0406-37, CC-BY-SA 3.0)

Powstałą hybrydę można by określić jednym z klasycznych już cytatów z serialu „Czarnobyl”: „not great, not terrible”. Łącznie wyprodukowano 38 pojazdów nazwanych Sturmpanzer I (czołg szturmowy), które pozostawały w służbie od 1940 do 1943 roku. Niemcy (uznając wady tej konstrukcji) zdecydowali się zresztą na rozwinięcie koncepcji „działo polowe + czołg”. Ze stosowania takiego połączenia uczynili pewną regułę, osadzając działa przeciwpancerne czy haubice na wielu podwoziach niemieckich i czeskich, jak również zdobycznych. Kwintesencją owego podejścia było stworzenie we Francji w 1942 roku specjalnego oddziału, Baukommando Becker, zajmującego się wyłącznie przerabianiem setek zdobycznych pojazdów francuskich i brytyjskich na działa samobieżne czy wyrzutnie rakiet.

Jeden z tworów Baukommando Becker: 7.5cm PaK 40 L/46 auf m SPW S307(f), czyli niemiecka armata przeciwpancerna kalibru 75 mm na podwoziu francuskiego, półgąsienicowego ciągnika artyleryjskiego SOMUA MCG, lipiec 1944 r. (fot. Imperial War Museum, nr STT 7185H, IWM Non Commercial Licence)

Su-76I

Su-76I to daleki krewny Sturmpanzer I. Zrodzony z chaosu, zamętu i potrzeby chwili, okazał się jednak o wiele bardziej funkcjonalnym pojazdem niż niemiecki poprzednik. Historia tego wozu rozpoczęła się w ZSRS w styczniu 1943 roku. Armia Czerwona, choć udało jej się przetrwać Barbarossę i zatrzymać wojska Osi pod Stalingradem i na Kaukazie, nadal potrzebowała stałego strumienia (a raczej czegoś na kształt Amazonki) sprzętu pancernego dopływającego do walczących wojsk. Choć radzieckie fabryki pracowały pełną parą, a dzięki programowi Lend Lease do ZSRS przybywał amerykański i brytyjski sprzęt pancerny, to potrzeby frontu były cały czas niezaspokojone.

Największym problemem był brak dział samobieżnych, zdolnych do wspierania własnej piechoty i zwalczania czołgów. Owszem, rozpoczęto produkcję rodzimego Su-76, niemniej problemy wynikające z użycia dwóch silników i wady samego pojazdu dawały się mocno we znaki. Radzieccy konstruktorzy zwrócili więc uwagę na dość zaskakujące źródło potencjalnych podwozi – niemieckie czołgi Panzerkampfwagen III i działa samobieżne Sturmgeschutz III, których kilkaset znajdowało się już w sowieckich rękach.

Panzerkampfwagen III Ausf. H w Muzeum Broni Pancernej (Musée des Blindés) w Saumur we Francji (fot. Fat yankey, CC BY-SA 2.5)

Pomysł zbudowania nowego działa samobieżnego na zdobycznym podwoziu pojawił się w ZSRS już w lutym 1942 roku. Początkowo planowano powstanie czegoś, co można by uznać za Stuga po kuracji proteinowej i wyposażono go w haubicę 122 mm. Całość działała zaskakująco dobrze, jednak produkcję przerwano w grudniu 1942 roku po zmontowaniu zaledwie dwudziestu jeden sztuk SG-122. Problemem okazał się brak wystarczającej liczby niemieckich podwozi nadających się do konwersji, a gwoździem do przysłowiowej trumny stała się decyzja o budowie SU-122 na podwoziu T-34 i związane z tym przydzielenie fabryk zaangażowanych w produkcję SG-122 do innych zadań.

Klęska Paulusa pod Stalingradem tchnęła jednak nowe życie w program omawiane plany. W radzieckie ręce dostała się znaczna liczba PzKpfw III i Stug III, a wspomniane problemy z produkcją Su-76 dały impuls do rozpoczęcia prac nad nową konstrukcją i wdrożeniem jej do produkcji. Konwersja, jeśli tylko nie zagłębiać się w okres niemowlęcy nowego/starego pojazdu, przebiegała łopatologicznie prosto. Zdejmowano po prostu wieżę (jeśli przerabiano PzKpfw III) wraz z nadbudówką kadłuba i osadzano w jej miejsce zamknięte „pudełko” z lekko zmodyfikowanym radzieckim działem czołgowym F-34. Wystarczyło solidnie zespawać elementy, wyposażyć wnętrze – i „nowy” pojazd nadawał się już do akcji.

Su-76I w Muzeum Wielkiej Wojny Ojczyźnianej w Moskwie (fot. Mike1979 Russia, CC BY-SA 3.0)

Pierwsze Su-76I zaczęły docierać do jednostek w czerwcu 1943 roku. Pojazdy sprawowały się zaskakująco dobrze, biorąc pod uwagę zabójczy deficyt części zamiennych i brak instrukcji, wydrukowanej dopiero w 1944 roku. Łącznie do listopada 1943 roku, kiedy to zakończono produkcję ze względu na pojawienie się wystarczającej liczby dział samobieżnych rodzimej konstrukcji, z fabryk wyjechało aż 201 sztuk Su-76I. Jak każdy improwizowany twór, nie pozostały w służbie zbyt długo. W początkach 1944 roku wydano rozkaz, by wszystkie ocalałe pojazdy wycofać z linii.

Ta historia nie byłaby jednak kompletna bez pewnego drobnego detalu z grudnia 1943 roku. Przynajmniej jeden Su-76I został zdobyty i wprowadzony do służby przez Niemców, a dokładniej w 128 Pz.Jg.Abt. z 23 Dywizji Pancernej. Niestety, nie wiemy, jakimi słowami Niemcy skomentowali to arcydzieło radzieckiej improwizacji technicznej.

Ten sam pojazd widziany z boku. Wyraźnie widać, gdzie kończy się dzieło niemieckiego przemysłu, a zaczyna radziecka ingerencja (fot. Alan Wilson, CC BY-SA 2.0)

Carrier, Churchill, 3in. 20cwt.

Aby zrozumieć historię powstania tego pojazdu, trzeba cofnąć się do brytyjskiego lata 1940 roku i wielkiej paniki inwazyjnej. Stojąc wobec perspektywy nieuchronnego, jak się wtedy wydawało, niemieckiego najazdu na Wyspy, Brytyjczycy wprowadzali do służby dosłownie wszystko, co miało choćby namiastkę pancerza i najlichsze uzbrojenie, nie wahając się nawet przed reaktywowaniem czołgu z lat Wielkiej Wojny.

I tak, w ręce brytyjskich żołnierzy oraz Local Defence Volunteers/Home Guard trafiły ciężarówki wzmacniane betonem, wąskotorowe miniaturowe pociągi pancerne czy też samochody obkładane blachą i żwirem. Hitler nie dał jednak rozkazu do rozpoczęcia operacji Lew Morski, więc ta mechaniczna menażeria mogła wrócić do życia cywilnego lub trafić na złom. Co się jednak stało, odstać się nie mogło, i brytyjska zdroworozsądkowość w dziedzinie sprzętu pancernego została mocno nadszarpnięta. Wbrew pozorom, miało to bardzo dalekosiężne konsekwencje.

Członkowie Home Guard z jednostki przeciwpancernej w czasie ćwiczeń w Leicester (fot. Imperial War Museum, HU 83770, IWM Non Commercial Licence)

Po kapitulacji Francji najbliższym Wysp Brytyjskim dużym lądowym teatrem działań wojennych, na którym operowały wojska Commonwealthu, była Afryka Północna. Tam też alianccy pancerniacy mieli okazję spotkać się ze swoją „starą znajomą” z walk na kontynencie europejskim, słynną niemiecką „acht koma acht”, czyli działem przeciwlotniczym kalibru 88 mm użytym w roli broni przeciwpancernej. Dzięki wysokiej prędkości początkowej i dużej masie pocisku była to broń zabójcza dla każdego alianckiego czołgu. Nic więc dziwnego, że Brytyjczycy chcieli wprowadzenia czegoś podobnego (lub lepszego) na wyposażenie własnych wojsk.

W marcu 1941 roku rozpoczęto prace nad zamontowaniem pierwszowojennego działa przeciwlotniczego kalibru 76.2 mm na kadłubie czołgu Churchill. Takie rozwiązanie pozwalało (w teorii) na zapewnienie odpowiedniej mobilności i opancerzenia dającego obsłudze większe szanse przeżycia, a kadłub czołgu był wystarczająco duży, by unieść armatę wraz ze zmienionym na jej potrzeby przedziałem bojowym.

Działo 8,8 cm Flak 41 w Muzeum Uzbrojenia Armii Amerykańskiej (United States Army Ordnance Museum) w Aberdeen w stanie Maryland (fot. Mark Pellegrini, CC BY-SA 2.5)

Nowa konstrukcja otrzymała nudną wojskową nazwę „Carrier, Churchill, 3in. 20cwt.”, choć dziś znana jest częściej jako Churchill Gun Carrier, czyli czołg Churchill „przenoszący” działo. Na początku czerwca 1941 roku powstała drewniana makieta, a pod koniec tego samego miesiąca złożono zamówienie na pierwsze 100 sztuk, zredukowane potem do 50, a zrealizowane w pełni do listopada 1942 roku.

Aby ocenić przydatność owej konstrukcji w boju, wypada tylko rzucić na nią okiem, najlepiej na siedząco, by nie paść z wrażenia. Brytyjscy konstruktorzy, działając pod presją czasu, ograniczyli modyfikacje kadłuba Churchilla do niezbędnego minimum, wstawiając w miejsce wieży i przedziału załogi wielkie stalowe pudło, z pancerzem czołowym grubym na 89 mm.

Churchill Gun Carrier w całej okazałości (fot. Imperial War Museum, nr H 28352, IWM Non Commercial Licence)

Najwyraźniej jakiekolwiek myśli o zastosowaniu pochylonego lub obłego pancerza czy przeniesieniu przedziału bojowego na tył pojazdu (jak w niemieckim Sd.Kfz. 164 czy włoskim Semovente M41M – oba również wyposażono w działa przeciwlotnicze), nie zagościły w umysłach twórców tego pojazdu. Całość wyglądała jak dosłowna ilustracja słowa „Landship”, okręt lądowy, którym zresztą określano czołgi w 1915 roku. Problem w tym, że brytyjscy wojskowi liczyli na nowoczesną konstrukcję, a dostali predrednota.

Owe niedostatki można by jeszcze wybaczyć, gdyby osiągi użytego działa pozwalały na osiągnięcie znacznej przewagi na polu bitwy. Tak niestety nie było. Z racji zamontowania armaty praktycznie w centrum sylwetki (patrząc od przodu) pojazdu, CGC musiał wystawić nad poziom przeszkody/osłony znaczną część swej pionowej płyty, narażając się w ten sposób na zniszczenie, a parametry penetracyjne jego uzbrojenia nie były wystarczające wobec nowych zagrożeń pojawiających się na polu bitwy, w tym czołgów ciężkich typu Tygrys, działających w Afryce Północnej od listopada 1942 roku (cóż za zbieżność dat!). Przyszłość należała do znacznie skuteczniejszego działa 17-funtowego, a starą „trzycalówkę” odesłano do lamusa razem z jej nośnikiem. Wcześniej próbowano co prawda wcisnąć je Kanadyjczykom, ale nic z tego (na szczęście!) nie wyszło.

[youtube]https://www.youtube.com/watch?v=XN1A6mOWm-c&t=51[/youtube]

Poligonowy wrak Churchill Gun Carrier

Podsumowanie

Sturmpanzer I, Su-76I oraz Churchill Gun Carrier stanowią zaledwie cząstkę technicznej różnorodności pojazdów pancernych tworzonych pod presją czasu oraz przy ograniczonych zasobach materiałowych i ludzkich. Historia mechanicznej ewolucji jest przecież pełna ślepych odnóg i „wymarłych” przodków. Warto jednak o nich pamiętać jako o świadectwach ludzkiej pomysłowości zatrudnionej do najnikczemniejszego z celów, czyli zabijania bliźnich.

Bibliografia

  • Вадим Антонов, «И» — от слова «иностранная», [w:] Warspot.ru, 10 lipca 2018 [dostęp: 3 listopada 2019], <https://warspot.ru/12373-i-ot-slova-inostrannaya>.
  • Василий дюнов, Self Propelled Gun SU-76 I, [w:] Beutepanzer, [dostęp: 3 listopada 2019], <http://beutepanzer.ru/Beutepanzer/su/su-76i/su-76i.htm>.
  • Tim Bean, Will Fowler, Russian tanks of world war II. Stalin’s armoured might, MBI Publishing Company–Motorbooks International, Saint Paul, Minnesota 2002.
  • Peter Chamberlain, Hilary L. Doyle, German Self-Propelled Weapons, AFV Weapons Profile 55, Windsor 1973.
  • Ciż, Encyclopedia of German tanks of world war two. A complete illustrated directory of German battle tanks, armoured cars, self-propelled guns and semi-tracked vehicles 1933–1945, Arms & Armour Press, London 1978.
  • David Fletcher, British battle tanks. British-made tanks of world war II, Osprey Publishing, Oxford 2017.
  • Tenże, Churchill’s tank. The British infantry tank Mark IV, Schiffer Publishing, Atglen 1999.
  • Юрий Пашолок, СУ-76 на трофейной базе, [w:] Warspot.ru, 9 lipca 2018 [dostęp: 3 listopada 2019], <https://warspot.ru/12346-su-76-na-trofeynoy-baze>.
  • Tenże, Штурмовое орудие на трофейной базе, [w:] Warspot.ru, 7 października 2018 [dostęp: 3 listopada 2019], <https://warspot.ru/7265-shturmovoe-orudie-na-trofeynoy-baze>.
  • Mariusz Skotnicki, Ciężkie działo piechoty sIG 33, „Nowa Technika Wojskowa”, nr 10/2002.
  • Tomasz Wachowski, Działo samobieżne SU-76I, „Nowa Technika Wojskowa”, nr 11/2003.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!