Według podań ludowych elita Starego Helu miała wzbogacić się na handlu, piractwie i wyzyskiwaniu jego biedniejszych mieszkańców. Pewnego dnia miasto zostało unicestwione przez siły natury. Czy legenda ta ma coś wspólnego z rzeczywistością?

Istnieje wiele koncepcji dotyczących początków Helu, a także jego pierwszych mieszkańców oraz pochodzenia jego nazwy. Pierwszą pewniejszą informacją związaną z historią tej miejscowości jest jej lokacja miejska, którą przeprowadzono na prawie lubeckim, prawdopodobnie pod koniec rządów księcia pomorskiego Świętopełka II Wielkiego, który zmarł w 1266 roku. Miasto, znane z późniejszych źródeł jako Stary Hel (niem. Alt Hela), znajdowało się po wewnętrznej, zatokowej części Półwyspu Helskiego, nieopodal współczesnego Helu.

Na początku XIV wieku Pomorze Gdańskie wraz z Półwyspem Helskim zajęli Krzyżacy. W 1378 roku wielki mistrz zakonu krzyżackiego Winrich von Kniprode potwierdził lokację miejską Starego Helu na prawie lubeckim (miejscowość otrzymała wówczas część mierzei aż do Jastarni z prawem eksploatacji lasów i pastwisk). Półwysep, jako część Prus Królewskich, formalnie stał się częścią Polski po wojnie trzynastoletniej, w 1466 roku.

Polska Atlantyda

Siedemnastowieczne wyobrażenie Winricha von Kniprode (Christoph Hartknoch, „Alt- und Neues Preussen Oder Preussischer Historien…”, Franckfurt am Mayn–Leipzig 1684, s. 303. Ze zbiorów Biblioteki Elbląskiej im. Cypriana Norwida, sygn. Pol.7.III.69, domena publiczna)

W wielu zbiorach zawierających legendy, a właściwie podania ludowe, odnoszące się do Pomorza Gdańskiego, odnaleźć możemy różne wersje opowieści o zatopieniu Starego Helu. Według „Legend Pomorza” autorstwa Władysława Łęgi (Gdynia 1958) miasto to miało stać się bogate dzięki handlowi i kaperstwu, czyli wynajmowaniu prywatnych statków w celu prowadzenia działań wojennych dla swego mocodawcy, którym mógł być np. władca kraju. Opływać w luksusy mieli zwłaszcza helscy kupcy, którzy uciskali pracujących dla nich biednych rzemieślników i rybaków.

Wspomniana katastrofa miała się wydarzyć w bliżej nieokreślonym roku, „kiedy Hel był wyspą”. Według popularnego i prawdopodobnie błędnego poglądu półwysep miałby istnieć dopiero od XVII wieku, aczkolwiek Mierzeja Helska podczas silnych sztormów faktycznie mogła tracić na jakiś czas ciągłość z wybrzeżem, co zostało uwiecznione na niektórych mapach z tamtego okresu. Podczas Zielonych Świątków, a więc w maju lub czerwcu (jest to święto ruchome), jeden z helskich kupców miał wyprawić we własnym domu ucztę po powrocie należących do niego statków z towarami. W czasie zabawy śpiewano i tańczono.

Już od pewnego czasu z zewnątrz dochodziły odgłosy wichru. Na morzu szalał sztorm. Fale wznosiły się coraz wyżej i biły o wybrzeże z niespotykaną siłą. W porcie wicher zerwał łodzie i statki, które rozbijały się uderzając o pomosty.

Kiedy w domu kupca Mizgi goście bawili się w najlepsze, dał się słyszeć szum i trzask. Spojenia zaczęły trzeszczeć, ściany pękać, dom chwiać się w posadach. Ludzi ogarnął niepokój.

Nagle zarwał się sufit i obaliły się ściany. Wśród gości biesiadnych wybuchnął popłoch, rzucili się ku drzwiom tratując jeden drugiego. Nim jednak ktokolwiek zdołał wydostać się na dwór, dom zapadł się pod ziemię. Całe miasto zostało zalane potężnym wystąpieniem morza.

Jeszcze dziś, jak opowiadają starzy rybacy, w Zielone Święta można słyszeć muzykę, śpiew i okrzyki dobywające się z zatopionego dawnego miasta Helu. Jeśli dzień jest pogodny, warto wypłynąć na morze, gdyż wtedy widać na dnie zarysy ulic i domów. Ale nieostrożnemu człowiekowi w tym miejscu grozi wielkie niebezpieczeństwo, bo przymilne głosy kobiet wabią go w głębie. Niejeden już wraz z łodzią został wciągnięty w otchłań morską.

Podobnie zbiorową karę za grzechy mieszkańców Helu, przynajmniej tych bogatszych, przedstawili autorzy „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” (t. 3, 1882 r.), dodając jeszcze:

I tak dziś jeszcze pokazują miejsce w morzu, gdzie stało dawniej bogate ich miasto. Utrzymywało ono handel z najodleglejszymi narodami: z Indii, Arabii, Afryki; złota, pereł, kosztowności przeróżnych było tu pod dostatkiem, srebro sobie za nic mieli.

Ziarno prawdy

Oczywiście podania o nagłym zatonięciu Starego Helu, a także informacje o międzykontynentalnym handlu i ogromnym bogactwie tego miasta (które musiałoby w takiej sytuacji znacznie przewyższać Gdańsk) nie są prawdziwe. Jednak nawet w powyższej legendzie odnaleźć możemy przysłowiowe ziarno prawdy.

Miejscowość ta jeszcze średniowieczu faktycznie stała się stosunkowo spora i majętna. Według szacunków historyka Edwina Rozenkranza (1925–1992) pod koniec XIV wieku mogła liczyć ponad 1200 mieszkańców, z których znaczną część stanowili Kaszubi. Dla porównania: populacja wielu ówczesnych miast w Polsce wynosiła kilkaset osób, choć najważniejsze z nich – Kraków – liczyło zapewne kilkanaście tysięcy. Stary Hel posiadał m.in. szpital Bożego Ciała, własny port, rynek, a także znajdujący się przy nim ratusz, na którym umieszczony był dzwon i mechaniczny zegar (od ok. 1430 roku – był jednym z pierwszych na Pomorzu Gdańskim), kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny (przynajmniej od 1351 roku) oraz mury obronne. Te ostatnie istniały zapewne od poł. XV wieku, nie wiadomo jednak, czy okalały całe miasto.

Fragment mapy „Okolice ziemi helskiej”, na którym widoczny jest starohelski kościół pw. Najświętszej Marii Panny. Przypuszczalnie II poł. XVII w. (Gab. Rycin Biblioteki GD. PAN, sygn. kart. C. I. 33; za: M. Kuklik, „Tryptyk Helski. Część I – do roku 1920”, Gdańsk 2010)

Swój rozwój miasto zawdzięczało m.in. połowom i sprzedaży ryb, zwłaszcza śledzi. Przez wieki miejscowa ludność miała się również wzbogacać poprzez rabowanie statków, które rozbijały się u brzegów półwyspu. Ponadto, zgodnie z podaniami, helscy szyprowie (czyli kapitanowie niewielkich jednostek pływających) werbowani byli do królewskiej floty kaperskiej – miało to miejsce jeszcze podczas ostatniej wojny Polski z Zakonem Krzyżackim (1519–1522).

Wiele wskazuje również na to, że Hel (zapewne Stary i Nowy), przynajmniej w niektórych okresach, stanowił siedlisko piratów. Istotne musiało być dla nich dogodne położenie miasta – blisko większych portów i morskich szlaków handlowych. Jeszcze w 1519 roku osiąść miał w tej miejscowości szyper Matz Genyssen, który przeprowadzał stamtąd morskie wyprawy rabunkowe. Pewnego razu porwał on podobno i doprowadził na Hel statek ze Szwecji. Natomiast w 1523 roku w pobliżu miasta zakotwiczyły okręty innych piratów, które napadały na pływające po Bałtyku żaglowce handlowe.

Stary Hel faktycznie upadł, najpewniej m.in. z powodu morskiego żywiołu, jednak nie w ciągu jednego dnia, jak głoszą ludowe podania, tylko wielu lat. Przynajmniej od początku XV wieku miasto zaczęło cierpieć z powodu cofającej się linii brzegowej. Ponadto w pierwszej połowie tego samego stulecia zanikła populacja śledzi w Zatoce Gdańskiej.

Port rybacki w (Nowym) Helu, w tle widoczny kościół pw. św. Piotra i Pawła, XX-lecie międzywojenne (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/8/2787, domena publiczna)

Do ograniczenia handlu, na którym opierała się obok rybołówstwa egzystencja mieszkańców półwyspu (Hel właściwie nie posiadał odpowiednich ziem pod hodowlę i uprawę), przyczynił się też Gdańsk. Miasto to najpierw uzależniło od siebie swojego konkurenta gospodarczo (lata 30. XV wieku), a następnie politycznie (faktycznie w 1454 roku, a formalnie w 1466 roku, co potwierdził król Polski w roku 1526). Negatywnie na finansach Helu musiała też odbić się wojna trzynastoletnia (1454–1466), w której miasto to brało udział – nie wiadomo dokładnie w jakim zakresie – po stronie polskiej, jako członek Związku Pruskiego.

Początek Nowego Helu

Skutkiem powyższych wydarzeń, prowadzących do ubożenia i stopniowego zaniku Starego Helu, było założenie na półwyspie nowej miejscowości, czyli obecnego miasta Hel, ok. 1,5 km na południowy wschód od swego poprzednika. Nie wiadomo jednak, kiedy dokładnie to nastąpiło. Według niektórych starszych opracowań dokonano tego ok. 1430 roku. Współcześnie raczej nie ma wątpliwości, że miało to miejsce wcześniej.

Pierwsza wzmianka źródłowa określająca wcześniejszą miejscowość jako Stary Hel pochodzi z 1413 roku. Musiał więc już wtedy istnieć Nowy Hel (niem. Neu Hela). Z kolei najstarsza informacja o nowohelskim kościele parafialnym pw. św. Piotra (od 1482 roku pw. św. Piotra i Pawła) pojawiła się w 1417 roku. Jego prezbiterium z zakrystią mogło powstać już w końcu XIV lub na początku XV wieku (korpus nawowy zdecydowanie zbudowano później, w XV stuleciu), co można ostrożnie przyjąć za początek budowy Nowego Helu.

Muzeum Rybołówstwa w dawnym kościele pw. św. Piotra i Pawła (fot. Dawid Galus, CC BY-SA 3.0 PL)

Warto jeszcze zauważyć, że nowe miasto nie powstało zupełnie niezależnie od poprzedniego. Była to dość powszechnie stosowana w średniowieczu i epoce nowożytnej (także przez Krzyżaków) translokacja, czyli przeniesienie miejscowości, zazwyczaj na nieodległy obszar. Przebiegała ona stopniowo i mogła trwać nawet kilkadziesiąt lat, jak w przypadku Łeby, gdzie również istotną przyczyną rozpoczęcia całego procesu były uwarunkowania przyrodnicze. Tak więc bywało, że stary i nowy ośrodek istniały obok siebie dość długo i mogło między nimi dochodzić do różnego rodzaju napięć i konfliktów.

Nowy Hel powoli przejmował mieszkańców Starego Helu i już u schyłku XV wieku zaczął dominować nad swoim poprzednikiem. Zapewne wiele późniejszych informacji dotyczących Helu należy wiązać więc z obecną miejscowością – o ile nie sprecyzowano, że dotyczą one miasta w jego pierwotnych granicach.

Wspomniany nowohelski kościół parafialny pw. św. Piotra i Pawła stał się w 1526 roku własnością luteranów, którzy szybko zdobywali na Pomorzu Gdańskim nowych współwyznawców (obecnie w dawnej świątyni znajduje się Muzeum Rybołówstwa). Warto zauważyć, że również Nowy Hel ucierpiał w pewnej mierze z powodu cofającej się linii brzegowej, jako iż kościół, który pierwotnie stał zapewne w środku miejscowości, obecnie znajduje się tuż przy porcie rybackim.

Figura Matki Boskiej Swarzewskiej (od 1937 r. Królowej Polskiego Morza), która według legendy cudem przypłynęła z Helu do Swarzewa, 1939 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 3/1/0/9/6047, domena publiczna)

Sam Hel, mimo jego przeniesienia, powoli tracił mieszkańców i swój miejski charakter. Pod koniec XVI wieku miał już liczyć zaledwie ok. 500 osób. Wcześniej, bo już w latach 30. tego samego stulecia, nastąpił ostateczny upadek tamtejszego rzemiosła i handlu. Helanie od tej pory zajmowali się niemal wyłącznie rybołówstwem.

Hel utracił prawa miejskie pod panowaniem pruskim w 1872 roku. Odzyskał je dopiero w 1963 roku. Obecnie licząca ponad 3 tysiące mieszkańców miejscowość znana jest m.in. jako ośrodek turystyczny i nadmorskie kąpielisko. Zostawmy jednak opis współczesnego miasta i powróćmy do omawiania losów Starego Helu.

Ostatnie ślady

Jak to często bywało w tego typu sytuacjach, ruiny dawnego miasta rozbierano, by pozyskać materiał budowlany pod nowe domy, w tym przypadku w Nowym Helu. Najdłużej istniejącą pozostałością po Starym Helu był wymieniony przeze mnie wcześniej kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny, który jakiś czas po powstaniu nowego miasta i tamtejszej fary przekształcono w filialny.

Według niektórych opracowań budynek ten miał funkcjonować do 1570 roku, kiedy to został uszkodzony podczas pożaru. Możliwe jednak, że wśród części badaczy doszło do jakiejś pomyłki, ponieważ zaledwie dwa lata później spaleniu miała ulec razem z częścią miasta również świątynia nowohelska. Niekiedy jako datę pożaru Starego Helu także podaje się 1572 rok, może więc było to jedno i to samo wydarzenie?

Od 1626 roku Hel był okupowany przez wojska szwedzkie. Miasto, które przepuszczalnie nie chciało złożyć przysięgi wierności królowi Gustawowi II Adolfowi, w 1629 roku zostało splądrowane i spalone. Jest to najpóźniejsza data, którą możemy przyjąć za koniec Starego Helu, zakładając, że poza ruinami kościoła istniały tam jeszcze jakieś zabudowania, w których ktoś mieszkał. Po tym wydarzeniu nie podejmowano już żadnych prób odbudowy dawnego miasta.

Według cytowanego wcześniej „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”, pozostałości starohelskiego kościoła odwiedzane były jeszcze na początku XVIII wieku:

W czasie reformacji [w przypadku tamtych ziem od lat 20. XVI wieku – przyp. M.B.] istniał jeszcze, bo wieść głosi, że luteranie obraz cudowny z niego wyrzucili, który do Swarzewa na powrót jest wzięty i do dziś dnia we wielkiej czci chowany u wiernych [mowa zapewne o figurze Matki Bożej, którą, według jednej z legend, ok. 1580 roku wrzucono do morza, a ona w cudowny sposób dopłynęła do miejsca swego pochodzenia – Swarzewa – przyp. M.B.].

Później sponiewierany i opuszczony kościół coraz bardziej upadał, tylko mury mocne długo się zachowały. Roku 1702 wizytacja [katolickiego biskupa Stanisława – przyp. M.B.] Szembeka pisze o nim, że stał na otwartym polu zupełnie opuszczony; murowane ściany i filary w części tylko były rozwalone. Także i doktor [luterański pastor Ephraim – przyp. M.B.] Praetorius roku 1705 oglądał mury prawie w całości. Obecnie [ten tom słownika wydano w 1882 roku – przyp. M.B.] nie ma znaku [śladu – przyp. M.B.].

Co ciekawe, w kolejnych latach ciągle pamiętano o miejscu, w którym znajdował się kiedyś Stary Hel, jako iż dawne miasto oznaczano jeszcze na niektórych mapach okresu międzywojennego. Siłą rzeczy najwięcej na jego temat mogli powiedzieć rybacy z (Nowego) Helu – nie tylko na podstawie opisanych wcześniej podań ludowych, które przekazywano z pokolenia na pokolenie. Ci, którzy podpływali łódkami w okolice zaginionej miejscowości, łapać mieli niekiedy w sieci ludzkie kości. Działo się tak, ponieważ pod wodą znaleźć się miał również starohelski cmentarz. Z tego powodu tamtejsze wody nazwano „cmentarną tonią”.

Odkrycie ruin starego Helu na dnie morskiem, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, nr 87, z 28 marca 1935, s. 14

Przypadkowe odkrycie zaginionego miasta

Tak więc w XVIII lub XIX wieku nierozebrane pozostałości po Starym Helu ostatecznie znalazły się pod wodą lub piaskiem. W tym właśnie miejscu w 1931 roku rozpoczęto budowę portu Marynarki Wojennej RP. Doprowadziło to do przypadkowych odkryć związanych z dawnym miastem, czym przez pewien czas zainteresowały się redakcje polskich czasopism. Tak o niespodziewanych znaleziskach (nie do końca poprawnie) pisał „Ilustrowany Kurier Codzienny” w numerze z 28 marca 1935 roku:

Fragment „Mapy turystycznej polskiego wybrzeża i Kaszubskiej Szwajcarii” ze wskazanym miejscem, w którym znajdował się Stary Hel. Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Księgarń Kolejowych „Ruch” S.A., Warszawa ok. 1935 r. (ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni, sygn. MMG/HM/I/4518)

Przy pracach nad budową portu w Helu kierownictwo robót natrafia od dłuższego czasu na szczątki murów i fundamentów, które znajdują się pod powierzchnią morza na kilkumetrowej głębokości.

Jak się okazuje, są to ruiny ongiś pierwszej osady na Helu, która w początkach XIV wieku została podniesiona do godności miasta.

Obok tej pierwszej osady, w 1430 r. powstała druga osada, stanowiąca dziś kąpielisko Hel. Stary Hel po wojnie szwedzkiej w 1629 roku uległ zniszczeniu.

Odkryte obecnie szczątki fundamentów i murów na dnie morskim pochodzą z pierwszego kościoła katolickiego w Helu, zbudowanego w XII wieku.

Nawałnice i burze zniszczyły w końcu XVII wieku teren starego Helu, morze zaś wtargnęło w głąb i zalało całkowicie stary Hel.

Obecnie podczas budowy mola portowego natrafiono na ruiny przy pogłębianiu dna. Odkrycie jest o tyle ciekawe, że rybacy helscy, mówiąc o zatopionym mieście, mieli rację. Ruiny bowiem znajdują się o kilka metrów od brzegu na głębokości nieznacznej pod grubą warstwą mułu.

Niestety, żadnych poważniejszych prac archeologicznych w tamtym okresie prawdopodobnie nie przeprowadzono, a wspomniane pozostałości zaginionego miasta mogły w znacznej mierze zostać zniszczone. Do 1939 roku ukończono budowę basenu portowego o wymiarach 400 na 300 metrów i nabrzeża obsługowego o szerokości 45 metrów. Po II wojnie światowej obiekt wojskowy został zmodernizowany i rozbudowany. Powstał wówczas m.in. następny basen.

Teraźniejszość

Obszar, na którym dawniej znajdował się Stary Hel, nadal jest w posiadaniu wojska. Obecnie w porcie wojennym mieści się Punkt Manewrowego Bazowania. Tak więc podjęcie tam prac archeologicznych, którymi zainteresowany byłby na pewno niejeden polski naukowiec, nadal jest bardzo utrudnione, jeśli nie niemożliwe. Być może do dziś pod wodą lub pod ziemią, na stosunkowo niewielkiej głębokości, znajdują się cenne obiekty, które pomogłyby uzupełnić historię zaginionego miasta, a może i całego regionu.

Do osób, które w ciągu ostatnich lat przypominały o losie zniszczonej miejscowości, należy m.in. Mirosław Kuklik, obecny dyrektor Muzeum Ziemi Puckiej. Opisał on dzieje Starego Helu w swej książce pt. Tryptyk Helski. Część I – do roku 1920 (Gdańsk 2010).

Bibliografia

  • Beata Dygulska, Kościół par. pw. śś. Piotra i Pawła, ob. Muzeum Rybołówstwa. Hel, [w:] Zabytek.pl, [dostęp: 2 stycznia 2020] <https://zabytek.pl/pl/obiekty/hel-kosciol-par-pw-ss-piotra-i-pawla-ob-muzeum-rybolowstwa>.
  • Stanisław Gierszewski, Dzieje Helu w latach 1526–1919, [w:] Dzieje Helu, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969, s. 49–93.
  • Mirosław Kuklik, Tryptyk Helski. Część I – do roku 1920, Stowarzyszenie „Przyjaciele Helu”–Maszoperia Literacka, Hel–Gdańsk 2010.
  • Władysław Łęga, Stary Hel, [w:] Legendy Pomorza, Wydawnictwo Morskie, Gdynia 1958, s. 64–67.
  • Edwin Rozenkranz, Dzieje Helu w średniowieczu, [w:] Dzieje Helu, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1969, s. 7–48.
  • Hel, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, (red.) Filip Sulimierski i inni, t. 3, nakładem Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, Warszawa 1882, s. 50–54.
  • Odkrycie ruin starego Helu na dnie morskiem, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, nr 87, z dn. 28 marca 1935, s. 14.
Mateusz Będkowski
Absolwent Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. W 2011 roku obronił pracę magisterską pt. „Wyprawa Stefana Szolc-Rogozińskiego do Kamerunu w latach 1882–1885”, opublikowaną następnie w „Zielonkowskich Zeszytach Historycznych” (nr 2/2015). Interesuje się losami polskich podróżników i odkrywców na przestrzeni dziejów, szczególnie w XIX wieku. Na ich temat publikował artykuły m.in. w czasopismach „Mówią Wieki” i „African Review. Przegląd Afrykanistyczny”, a także w portalu „Histmag.org”. Część z tych tekstów znalazła się w pięciu ebookach autora z serii „Polacy na krańcach świata” wydanych w latach 2015–2019. Trzy pierwsze z nich ukazały się w formie papierowej w jednym zbiorze pt. „Polacy na krańcach świata: XIX wiek” (Warszawa 2018). Jest także autorem książki pt. „Polscy poszukiwacze złota” (Poznań 2019). Obecnie współpracuje z Muzeum Historii Polski przy tworzeniu wystawy stałej.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!