W czasie wielkiej wojny żołnierze cierpieli nie tylko z powodu ran i śmierci. A to deszcz zamieniał okopy w koryta pełne błota, a to jedzenie docierało na pierwszą linię zimne i nie dawało się przełknąć. Można było to jedynie przeczekać. Ale było coś, z czym wojacy radzili sobie skutecznie: nuda.

Pojawieniu się uczucia wewnętrznej pustki sprzyjała zmiana charakteru służby. To już nie intensywne marsze i potyczki z początku konfliktu, ale monotonia okopowych obowiązków. Po upływie kilku dni żołnierzy wycofywano do rezerwy. Po kolejnych kilku dniach wracali na stanowiska, ale „żadna z tych odrębnych faz nie przynosi nowych wrażeń”.

Lekarz wojskowy Wojciech Jacobson nawet po wielu latach żalił się we wspomnieniach „Nic nie mieć do roboty, nic do czytania, nawet nic do kurzenia – to nader przykra sprawa”. Razem z nudą przychodziła bolesna świadomość „ile cennych chwil ta wojna nam zabiera, ile dni bezowocnych mija bezpowrotnie w czczej bezczynności”. To mobilizowało do poszukiwania alternatywnego zajęcia. A możliwości, jak się okazuje, było wiele.

Co zrobić ze sobą w okopie?

Żołnierze w okopie w czasie wolnym (fot. ze zbiorów prywatnych autorki)

Pobyt w okopach był szczególnie uciążliwy. Nie tylko ze względu na trudy walki, ale niewielkie możliwości zrobienia czegokolwiek pożytecznego w wolnym czasie. Do nielicznych rozrywek należały obserwacje walk lotniczych, które stanowiły nie lada atrakcję. Cieszyły się tak dużą popularnością, że brać żołnierska nawet „mimo ostrych nakazów, mimo świadomości, jak wielkie niebezpieczeństwo na siebie przez to ściąga, ze swych kryjówek wychodzi, żeby się gapić na lotników”.

Poza tym grano w karty bądź w kości, czytano prasę i książki lub pisano listy do krewnych, a także do proboszczów swoich przedwojennych parafii oraz redakcji gazet, które publikowały takie relacje z frontu i same zachęcały do ich nadsyłania. Był wśród nich „Przewodnik Katolicki”:

List z wyprawy wojennej […] niezmiernie pożądany w rodzinnym domu […] często daje barwny i żywy, choć nieraz bardzo prosty, opis tego, co się dzieje na polu walki […] Wobec tego więc, że listy z wojny ciekawość budzą wszechstronną, będziemy od czasu do czasu umieszczali takie listy, które ktoś z przyjaciół naszych albo wprost przysłał do redakcyi, albo które nam dostarczyła rodzina, takim listem obdarzona. Będziemy też wdzięczni za przesyłanie nam listów […] od osób będących na wojnie.

Niektórzy żołnierze zamienili się w takich prasowych korespondentów i mniej lub bardziej regularnie przysyłali wiadomości ulubionym redakcjom nawet przez cały okres wojny.

Wycofani do rezerwy

Więcej możliwości dawało wycofanie na tyły, do obozowisk tworzonych w pobliżu toczonych walk. Jedno z nich znajdowało się w okolicach Warszawy, gdzie żołnierze tak spędzali wolne chwile:

Po jedzeniu wychodzi kto chce – palą się wielkie ogniska od strony nieprzyjaciela planami zakryte – kapela gra – widać pijących – chodzących gwarząc, marzących samotnie, do których i ja należę – wesołych!! Tu słyszeć westchnienia – tutaj żart gruby – śmiech złowrogi – niejeden różaniec mówi.

Wspólnie śpiewano, a że w wielu oddziałach można było znaleźć Polaków, często słychać było też i polską mowę: „Nasi chłopcy umieją moc nadzwyczajnie rzewnych i przepięknych piosenek polskich żołnierskich. – Jest i harmonika, na której wygrywa mój bursz, Wiśniewski zpod Ostrzeszowa”.

Polacy nie stronili również od towarzystwa Niemców. Często nie było do kogo odezwać się po polsku, a ponadto: „wskutek […], przeżycia wielu wspólnych niebezpieczeństw […] mieliśmy okazję poznać się nawzajem […] niekiedy musieliśmy się jeden do drugiego przyzwyczaić niekiedy dostosować”.

Wieczorami przesiadywano przeważnie w kasynie, gdzie „po jedzeniu wspólnie siedziało się jeszcze długo”, nie unikając przy tym alkoholu. Z braku innego zajęcia wypełniano czas snem, jedzeniem i piciem. Gdy zaczynało brakować żywności, stawała się ona często tematem rozmów.

Zabawa żołnierska na tyłach frontu (fot. „Przewodnik Katolicki”, r. 1915, nr 19, s. 230)

Żołnierskie siedziby wznoszono pośród lasów. Pomiędzy barakami biegły wytyczone uliczki, którym nadawano nazwy. Z czasem zaczęły pojawiać się ozdoby takie jak klomby z kwiatów, herby niemieckie usypane z białego piasku i tłuczonej cegły oraz przydomowe ogródki z kwiatami i warzywami dostarczające wojakom dobrej żywności: „Na około obozu powstają warzywniki na świeżo zoranej roli, nawiezionej końską mierzwą, obsiane warzywem rozmaitem. Każda kompania ma swój ogródek, myśląc o przyszłości, aby módz skosztować coś świeżego”.

Wszystko to wraz z okoliczną przyrodą nadawało obozowi charakteru letniska, a żołnierzom dawało możliwość wypoczynku. Jeden z nich pisał zachwycony z Belgii:

Drzewa i rośliny tylko patrzeć jak staną w pełnym rozwoju wiosennym. Kasztany, bzy, jaśminy – wszystko się rusza i raczkuje […] A ile tu już słowików i innych śpiewaków, to aż się zdumiałem. […] zapomina się o wszystkim, co boli.

Kwaterowano również u miejscowej ludności, która z czasem przywykła do nowych lokatorów. Czy to w Belgii, Francji, Królestwie Polskim czy Rumunii, starano się spędzać czas wolny wraz z gospodarzami: spożywano z nimi posiłki, opiekowano się ich dziećmi, a nawet organizowano wspólne tańce. Poznawszy nieco język, rozprawiano z miejscowymi o polityce i wojnie, ale też o sprawach codziennych.

Dalej od frontu

Żołnierz karmiący francuskie dziecko (fot. „Przewodnik Katolicki”, r. 1914, nr 47, s. 556)

W miastach i miasteczkach też nie brakowało atrakcji. W wolnych chwilach udawano się do teatrów, na koncerty organizowane przez kapele wojskowe oraz do kinematografów, gdzie wstęp kosztował od 20 do 50 fenigów. Żołnierze odwiedzali też galerie, restauracje i kawiarnie, w których spotykano rodaków z innych regionów zaboru pruskiego. Pewnego razu student z Pomorza Józef Iwicki dokonał ciekawego spostrzeżenia we francuskim miasteczku Comines:

Ostatnio, gdy w owej kawiarni byłem […] usłyszałem przy stole […] rozmowę polską, prowadzoną poprawnym językiem. Z akcentu, a głównie ze sposobu zachowania się poznałem, że to Poznańczycy. Takie manifestowanie swej polskości, głośne, narzucające się, zupełnie beztroskie, to cecha Poznańczyków. Zupełnie inaczej zachowują się w podobnym wypadku uświadomieni Zachodnioprusacy. Ci nie rozmawiają nigdy tak głośno, ale po cichu […] prawie przytłumieni, tak że tylko najbliżsi mogą słyszeć, że to Polacy. […] Poznańczycy czują się od razu przy swoim stole jak u siebie w domu. Podczas gdy Zachodnioprusaków razi stale obecność obcych.

W obozach ćwiczebnych żołnierze i oficerowie korzystali z dobrodziejstw oferowanych im przez pobliskie hoteliki, kawiarnie i restauracje oraz sklepiki, których właściciele zatrudniali „liczny personel niewieści”. Bohdan Hulewicz, który przebywał w tego typu obozie w 1915 roku, dzięki przepustkom udawał się wraz z żoną niejednokrotnie „na jakiś koncert lub operę do Hanoweru czy Hamburga, albo […] na dalekie piesze wycieczki”.

Wystarczyło oddalić się od pól bitewnych, by poczuć pewną beztroskę. U niektórych pojawiały się jednak wątpliwości. Nie dawały one spokoju poznaniakowi Witoldowi Czachertowi:

Dalej za frontem, w etapach […] to inne życie. Tam i muzykę usłyszysz wesołą, i w teatrze kinematograficznym można się zabawić – lecz cóż, kiedy i wtedy człowieka myśl trapi: tyś tu wśród zabaw, przy dźwiękach wesołych kapeli – a twoi koledzy może w tej chwili giną śmiercią w rowach strzeleckich. Jakie przeciwieństwo! Tu zabawa, muzyka, życie, tam o kilkanaście kilometrów dalej, śmierć zbiera swoje żniwo.

Co czytali żołnierze?

Oprócz mundurów, broni i amunicji czy skromnych zapasów żywności wielu wojakom towarzyszyła w przemierzaniu szlaku bojowego książka. Zabrana z domu lub przysłana w paczce przez bliskich albo znaleziona w zgliszczach belgijskich czy francuskich domów. Żołnierze wymieniali między sobą co ciekawsze pozycje, a także korzystali z czytelni, księgarń i bibliotek polowych.

Zabawa żołnierska na tyłach frontu (fot. „Przewodnik Katolicki”, r. 1915, nr 19, s. 230)

A czytano sporo. Działacz kaszubski Jan Karnowski zabrał ze sobą Dantego „jako towarzysza wiernego”. Hieronim Pawlicki wypełniał czas polską literaturą: „Panem Tadeuszem”, „Weselem” i „Chłopami”. Inny żołnierz zadowolić się musiał mniej ambitnymi dziełami: „marne romansidła, które tu krążą w kompanji […], to takie lichoctwo, że zawsze tylko mdłości potem dostanę”.

Największą jednak popularnością cieszyły się książki opowiadające o zwykłym życiu. Ta literacka różnorodność skłoniła Józefa Iwickiego do pozytywnego wniosku: „jeżeli kiedyś będę robił bilans osobistych korzyści i strat tej wojny, to po stronie chudego konta korzyści będę z pewnością mógł wpisać: wyrobienie lepszego gustu literackiego”.

Duże powodzenie miała również prasa, z której wybierano zarówno polskie, jak i obce tytuły. Pilnie śledzono wiadomości o toczącym się konflikcie, ale też lokalne, by pozostać na bieżąco z wydarzeniami w rodzinnym kraju i regionie. Wśród żołnierzy znaleźli się wierni czytelnicy, którzy nawet w czasie wojny nie zmienili wieloletnich przyzwyczajeń. Pewien landwerzysta spod Jarocina wspominał o swym przywiązaniu do jednego z tytułów:

Czytuję „Wielkopolanina” bez przerwy odkąd jestem samodzielnym, t. j. już 12 lat i jeszcze mi się nie przydarzyło, abym miał jednego numeru nie przeczytać, aż do wojny. Jak mi się […] na wojnie przykrzyło bez „Wielkopolanina” […] Ale za to gdy przyjechałem do domu, przeczytałem wszystkie zaległe numera, bo żona dla mnie je chowała.

Na kwaterze (fot. „Praca. Tygodnik polityczny i literacki, ilustrowany”, r. 1916, nr 8, s. 178)

Ci, którzy otrzymywali prasę z domu, dzielili się otrzymanymi tytułami z towarzyszami. Przebywający na rekonwalescencji w Toruniu żołnierz Niewitecki tak wspominał jednej z redakcji:

Już od dawna otrzymuję co tydzień „Pracę” […] jest mi prawdziwem błogosławieństwem, bo osładza mi chwile nudnego życia koszarowego […]. I nie tylko ja znajduję prawdziwy smak w cennem tem piśmie, ale także cała polonia w tutejszym garnizonie, która wydziera mi formalnie z rąk każdy egzemplarz „Pracy”, skoro tylko nadejdzie.

Nie zapominano przy tym o Polakach służących po drugiej stronie frontu, m.in. gdzieś pod Rawą Mazowiecką, gdzie: „kilka numerów rzuciliśmy ku rowom rosyjskim, które zabrali widocznie Polacy, bo wiewali ku nam czapkami”.

Nawet podczas wojny można się czegoś nauczyć

Mimo trudnych warunków służby żołnierze starali się zachować kontakt ze światem, który pozostawili daleko za sobą. Studenci korzystali z książek, które towarzyszyły im wcześniej na uniwersytetach. Bohdan Hulewicz, by uchronić się przed „beznadziejną wegetacją”, czytał prace o sztuce i kulturze. Zajmował się także tłumaczeniem literatury niemieckiej na język polski i polskiej na niemiecki. Pewnego razu, mimo nieprzyjacielskiego ostrzału artyleryjskiego, skupionego na swej pracy Polaka znalazł dowódca kompanii:

A cóż pan tak czyta podczas tego diabelnego ognia? Wstając, pokazuję okładkę Etyki Spinozy.
Ethik von Baruch Spinoza.
– Czy pan zwariował? – odruchowa reakcja mego dowódcy.

Na kwaterze w chacie włościańskiej w Królestwie Polskim (fot. „Praca. Tygodnik polityczny i literacki, ilustrowany”, r. 1915, nr 34, s. 809)

Józef Iwicki miał ze sobą podczas marszów nad Sommą „mały podręcznik”, nigdy jednak nie sprzyjał mu czas, „żeby się móc dokładnie zajmować teorią stałego i zmiennego prądu elektrycznego”.

Przedmiotem nauki były również języki, m. in. rosyjski i francuski, których uczono się nie tyle w teorii, co w praktyce, dzięki kontaktom z miejscową ludnością. I o tych pozyskanych na wojnie umiejętności żołnierze myśleli z pewnym zadowoleniem, mogły się one bowiem przydać w przyszłości, jak to sobie kalkulował żołnierz z korpusu sanitarnego:

Miałem z początku we Francyi biedę ze swoją francuszczyzną, lecz doprowadziłem do tego, że jakoś już sobie radę dać mogłem, a tu przerzucono mnie znowu do kraju Flamandczyków, których języka – mimo pokrewieństwa i pierwiastku germańskiego – trudno rozumieć. Poduczyć się więc muszę teraz i tego na gwałt, bo w rozjazdach bez języka ani rusz.

Może i ta znajomość przyda mi się kiedyś, bo gdybym jako kaleka niezdolny do pracy powrócić miał z tej wyprawy, to może jeszcze jako tłomacz dalszych dzieł Conscience’a [Hendrik Conscience – pisarz belgijski tworzący w języku niderlandzkim] z oryginału zarabiać sobie będę mógł na utrzymanie, a wtenczas w pracy tej przyświecałaby mi myśl wcale wzniosła, że pisarza, którego ojczyznę zwalczałem ogniem i mieczem, teraz przyswajam rodakom.

Sielanka wśród wojny (fot. „Praca. Tygodnik polityczny i literacki, ilustrowany”, r. 1916, nr 15, s. 346)

Trochę sportu

Na froncie wschodnim, gdy służby było mało, a Rosjanie nie stanowili większego zagrożenia, żołnierze wraz z nastaniem wiosny poświęcali się aktywnemu wypoczynkowi. Brał w nich udział Jan Mazurkiewicz spod Bydgoszczy, który po latach wspominał:

jeździmy czółnem, strzelamy do dzikich kaczek, łowimy ryby, kąpiemy się i plażujemy na słońcu, zupełnie jak gdzieś na letnisku […] Budujemy ziemianki i wyplatamy okopy wikliną. Po spożyciu obiadu, gdy jest ładna pogoda, w promieniach coraz to bardziej stygnącego wrześniowego słońca zbieramy się przed kwaterą na murawie i urządzamy w bieliźnie polowanie na insekty.

Oficerowie korzystali z żaglówek, udawali się na konne przejażdżki oraz polowania, a ustrzeloną zwierzynę wysyłali w głąb Niemiec celem wypchania, choć trzeba powiedzieć, że nie wszędzie zezwalano na taki rodzaj aktywności. Niedoświadczeni jeźdźcy potrenować mogli jazdę konną w ujeżdżalni.

Z lasów Argońskich. Odpoczynek w lesie (fot. „Praca. Tygodnik polityczny i literacki, ilustrowany”, r. 1915, nr 45, s. 1077)

Takie zajęcia obowiązywały oficerów i żołnierzy, którzy nie przebywali na pozycjach. Odbywały się na specjalnie do tego przygotowanych rozległych placach. Lekarz wojskowy i działacz kaszubski Aleksander Majkowski pisał w liście do siostry: „Nie uwierzysz, jak ta część ciała, na której śmiertelny człowiek siedzi, i nogi aż do kolan od tego bolą”. Nie zapominano też o ćwiczeniach z okresu szkoleń koszarowych, którymi zamęczano doświadczonych już żołnierzy frontowych.

***

Wojna zmusza ludzi do stawienia czoła wielu trudnościom nieznanym w czasie pokoju. Do wojennych trudów dochodzą też zupełnie małe, z punktu widzenia losów konfliktu, problemy codziennego żołnierskiego życia. I z nimi trzeba było sobie radzić. Żołnierze Wielkiej Wojny znaleźli wiele sposobów na nudę i to zarówno pozwalających im rozwijać posiadane umiejętności, jak i zapomnieć na chwilę o sytuacji, w której się znajdowali.

Bibliografia

Listy i wspomnienia

  • Bohdan Hulewicz, Wielkie wczoraj w małym kręgu, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1968.
  • Józef Iwicki, Z myślą o Niepodległej. Listy Polaka żołnierza armii niemieckiej z okopów I wojny światowej 1914–1918, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978.
  • Wojciech Jacobson, Z armją Klucka na Paryż. Pamiętnik lekarza-Polaka, nakładem autora, Toruń 1934.
  • Jan Karnowski, Moja droga kaszubska, z rękopisu opracował, wstępem i przypisami opatrzył Józef Borzyszkowski, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 1981.
  • Listy Aleksandra Majkowskiego do siostry Franciszki z lat 1910–1918, pod red. Aleksandra Bukowskiego, „Rocznik Gdański”, t. 51 (1991), z. 2, s. 147–214.
  • Aleksander Majkowski, Pamiętnik z wojny europejskiej roku 1914, z rękopisu odczytał i opracował, wstępem i przypisami opatrzył Tadeusz Linkner, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej–Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, Wejherowo–Pelplin 2000.
  • Jan Mazurkiewicz, Los żołnierza, słowo wstępne i redakcja Jerzy Dziewicki, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Oddział Miejski, Gdańsk 1975.
  • Kazimierz Raszewski, Wspomnienia z własnych przeżyć do końca 1920 roku, Księgarnia Wysyłkowa i Wydawnicza Józef Liczbiński, Poznań 1938.

Prasa

  • „Postęp”, r. 1916.
  • „Przewodnik Katolicki, r. 1914.
  • „Dziennik Poznański”, r. 1915.
  • „Tygodnik Kościelny dla Parafii Bożego Ciała”, r. 1916, 1917.
  • „Wielkopolanin”, r. 1915.
  • „Kurier Poznański”, r. 1914, 1915.
  • Tygodnik polityczny i literacki, ilustrowany”, r. 1915, 1916.
Alina Kucharska
Ukończyła studia na Wydziale Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie historii uzyskała na podstawie pracy pt. „Poznań w cieniu Wielkiej Wojny. Żałoba i upamiętnienie poległych na frontach 1914–1918”. Jest autorką tekstów naukowych i popularnonaukowych dotyczących nie tylko I wojny światowej, ale także XIX wieku, m.in. historii Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk i jego członków. Artykuły publikowała m.in. w „Kronice Miasta Poznania”, „Wielkopolskim Powstańcu. Roczniku Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego”, „Przeglądzie Wielkopolskim”, w serwisie popularnonaukowym historiaposzukaj.pl i in. Pracowała w kilku poznańskich muzeach jako edukatorka oraz w Bibliotece Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Obecnie jest zatrudniona w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Można ją także spotkać na ulicach miasta, jest bowiem licencjonowanym przewodnikiem PTTK po Poznaniu. Na Instagramie prowadzi profil „Poznańczyk pierwszowojenny”.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!