Odzyskanie niepodległości stawiało Polaków przed wieloma problemami. Jednym z nich była integracja ziem zaboru pruskiego, w których obowiązywał porządek prawny odmienny od reszty kraju. Zadanie to przypadło Ministerstwu byłej Dzielnicy Pruskiej. Czy wypełniło powierzone mu zadanie?

Podział administracyjny II RP. Województwa poznańskie i pomorskie obejmowały ziemie byłeo zaboru pruskiego (rys. Qqerim, domena publiczna)

Wraz z podpisaniem traktatu wersalskiego Rzeczpospolita nabywała ponownie praw do części ziem znajdujących się dotąd w granicach Niemiec. Powiększało to z jednej strony terytorium Polski, ale z drugiej nastręczało wiele trudności integracyjnych i unifikacyjnych. W każdym zaborze obowiązywał inny porządek prawny, a kadrę urzędniczą stanowił element obcy. Pilnej reorganizacji i repolonizacji wymagało szkolnictwo i sądownictwo.

Ziemie przyznane Polsce w traktacie wersalskim

Na mocy traktatu Niemcy zobowiązały się do oddania Polsce prowincji poznańskiej i części Pomorza. Wielkopolska od stycznia 1919 roku znajdowała się pod zarządem Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej (NRL), który przejął kontrolę nad powstaniem wielkopolskim. Dzięki zabiegom Komitetu Narodowego Polskiego i Francuzów prowincja poznańska została objęta rozejmem między Ententą a Niemcami zawartym 16 lutego w Trewirze.

Od rozejmu do podpisania traktatu pokojowego (28 czerwca 1919 roku) Wielkopolska formalnie pozostawała częścią Niemiec, a faktycznie stanowiła terytorium autonomiczne. Komisariat nie podejmował radykalnych kroków mających na celu całkowite oderwanie Wielkopolski od Rzeszy za pomocą siły, a jednocześnie zabiegał, aby traktat pokojowy przyznał prawa do prowincji Polsce. Rozpoczął również proces repolonizacji, aby przygotować się do połączenia z II RP. Komisarze deklarowali, że ich kompetencje wygasną wraz z decyzją konferencji paryskiej i podpisaniem pokoju.

Inaczej sprawy miały się na Pomorzu, które pozostawało faktycznie pod rządami Niemców, Co prawda w Gdańsku, a później również w Toruniu i Bydgoszczy, istniały podkomisariaty NRL, ale były one traktowane jak konsulaty. Przekazanie zarządu nad tymi terenami mogło nastąpić dopiero po wejściu w życie traktatu pokojowego. Nastąpić to miało siedem dni po złożeniu w Paryżu dokumentów ratyfikacyjnych przez Niemcy i trzy zwycięskie mocarstwa. Warunek ten spełniono 10 stycznia 1920 roku.

Zaślubiny Polski z morzem dokonane przez gen. Hallera 10 lutego 1920 roku, obraz Juliana Fałata (ze zbiorów Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku)

Przejmowanie ziem przyznanych Polsce nastąpiło w dwóch etapach. Etap wielkopolski trwał między podpisaniem traktatu wersalskiego a rozporządzeniem likwidującym Komisariat NRL z 6 listopada 1919 roku. Etap pomorski zaczął się 17 stycznia 1920 roku i był rozciągnięty na kilka tygodni, w czasie których wojsko polskie przejmowało kolejne miejscowości i obiekty.

Od Komisariatu NRL do Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej

Komisariat NRL starał się o utrzymanie władzy również po przyłączeniu podległych im terenów do Polski, czemu niechętni byli politycy warszawscy. Na początku czerwca 1919 roku w Wielkopolsce odbyły się wybory uzupełniające do Sejmu Ustawodawczego. Gdy zasiedli w nim przedstawiciele Prowincji Poznańskiej, parlament złożył wniosek o zaprzestanie rozmów z Komisariatem i przystąpienie do negocjacji z nowymi posłami.

Władysław Seyda jako prezes Sądu Najwyższego, 1924–1929 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-B-402, domena publiczna)

Komisariat wysunął projekt powołania „Generalnej Delegatury dla ziem byłego zaboru pruskiego”, jednak Rada Ministrów sprzeciwiła się temu. Stanisław Wojciechowski, ówczesny minister spraw wewnętrznych, proponował powołania oddzielnego ministerstwa. W rezultacie 1 sierpnia 1919 roku uchwalono ustawę o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej, na mocy której ustanowiono Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Miało ono przejąć wszystkie ziemie pruskie oddane Polsce i przygotować je do pełnego zespolenia z Rzeczpospolitą. 16 sierpnia Naczelnik Państwa mianował Władysława Seydę, jednego z komisarzy NRL, szefem nowego resortu.

Organizacja ministerstwa

Juliusz Trzciński, minister byłej dzielnicy pruskiej (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-A-2726, domena publiczna)

Formalną siedzibą MbDP pozostawały biura NRL w Warszawie przy ul. Świętokrzyskiej 30, ale minister większość czasu spędzał w Poznaniu. Rolę jego zastępcy pełnił Adam Poszwiński. W biurze warszawskim rezydowali delegaci poszczególnych departamentów. Minister przeniósł się do stolicy 1 marca 1920 roku, a swoim zastępcą w Poznaniu ustanowił dr Leona Jantę-Połczyńskiego, który stał się de facto pierwszym wiceministrem, pośredniczącym między swoim szefem a innymi wiceministrami.

Oprócz Władysława Seydy funkcję Ministra byłej Dzielnicy Pruskiej pełnili kolejno inż. Władysław Kucharski (27 lipca 1920–17 lipca 1921), dr Juliusz Trzciński (23 lipca–22 października 1921), dr Józef Wybicki (22 października 1921–28 kwietnia 1922). Ministerstwo bazowało na biurach Komisariatu NRL, a urzędnicy płynnie przechodzili z jednego organu do drugiego.

MbDP posiadało kilka zadań. Przede wszystkim celem jego istnienia było przejęcie całej władzy i urzędów znajdujących się w kompetencji Komisariatu i Niemców. Miało sprawować władzę administracyjną nad przejętymi terenami do momentu przekazania kompetencji poszczególnym ministerstwom. Musiało reorganizować władze terenowe.

Zakres działalności resortu określono terytorialnie, a nie problemowo, minister byłej Dzielnicy Pruskiej posiadał więc na jej terenie kompetencje wszystkich pozostałych ministrów. Z jego uprawnień wyłączone były jedynie sprawy celne, polityka zagraniczna oraz wojsko. Był upoważniony do wydawania przepisów wykonawczych do polskich ustaw (w porozumieniu z ministrami właściwymi) i mógł samodzielnie wprowadzać zmiany w obowiązujących niemieckich ustawach i rozporządzeniach, o ile nowe przepisy były dostosowane do prawa obowiązującego w reszcie kraju. Do 1 lipca 1920 roku przyjęte ustawy nabierały mocy obowiązującej na terenie byłego zaboru pruskiego dopiero w momencie publikacji ich w Dzienniku Urzędowym Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej (początkowo Tygodnik Urzędowy).

W październiku 1919 roku Józef Piłsudski powołał siedmiu podsekretarzy ministerstwa, co było wyjątkową sytuacją – z reguły urzędników tego stopnia było w poszczególnych resortach jedynie dwóch. Wraz z dekretem likwidującym Komisariat NRL utworzono strukturę MbDP. Podzielono je na czternaście departamentów odpowiadających poszczególnym ministerstwom w Warszawie. Szefów departamentów mianował Naczelnik Państwa, a nie minister. Utworzono Biuro Prezydialne, a odpowiednikiem Najwyższej Izby Kontroli stała się Izba Obrachunkowa. W luty 1921 roku nastąpiła reorganizacja ministerstwa, które podzielono na dziewięć departamentów i cztery samoistne wydziały.

Reorganizacja władzy w Wielkopolsce

Jedną z pierwszych decyzji ministra Seydy było rozporządzenie o zapotrzebowaniu na urzędników i funkcjonariuszy, gdyż palącym problemem było obsadzenie administracji przez polską kadrę. Szacuje się, że pod koniec zaborów na terenie prowincji poznańskiej pracowało około 4,5 tys. urzędników, z czego tylko niewielka część – i to pracujących na najniższych stanowiskach – było pochodzenia polskiego.

Uroczystość zaprzysiężenia wojsk powstańczych i wręczenie sztandaru 1 Dywizji Strzelców Wielkopolskich, 26 stycznia 1919 r. Widoczni m.in.: gen. Józef Dowbor-Muśnicki (5. z lewej, bokiem, salutuje), członek Naczelnej Rady Ludowej Wojciech Korfanty (2. z prawej, trzyma sztandar), komisarz Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, ks. Stanisław Adamski (1. z prawej) (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-H-335-4, domena publiczna)

Pewne kroki w tym kierunku poczynił już Komisariat NRL, który rozwiązał w lutym 1919 roku wszystkie rady miejskie i zlecił przeprowadzenie nowych wyborów do tych organów. Jednym z ich zadań było wyłonienie magistratów i burmistrzów i stworzenie tym samym podwalin pod przyszłe polskie urzędy. W Wielkopolsce nowo powstałe ministerstwo przejmowało struktury zbudowane przez Komisariat, a jednocześnie pozostawiało czasowo na stanowiskach urzędników niemieckich. Rozpoczęto również akcje sprowadzania pracowników z innych ziem polskich, głównie z Galicji, posuwając się nawet do przekupstwa w przypadku braku zgody władz na wyjazd urzędnika.

Przejęcie Pomorza

Zygmunt Seyda, przedstawiciel MbDP w czasie rozmów z władzami niemieckimi (fot. Narodowe Archiwum Cyforwe, sygn. 1-A-709-2, domena publiczna)

Przed wejściem w życie traktatu pokojowego strona polska i niemiecka przystąpiły do negocjacji na temat warunków przekazania Pomorza II RP. Dzięki porozumieniu na przełomie lata i jesieni przy starostach i nadburmistrzach ustanowiono polskich doradców, którzy mieli uczyć się i nabywać doświadczenia.

Jesienne rozmowy dwustronne toczyły się w Berlinie. Na początku listopada 1919 roku podpisano układ o tymczasowym unormowaniu spraw urzędniczych, w którym zdecydowano się na czasowe pozostawienie urzędników niemieckich na ich stanowiskach, ale nie dłużej niż do końca marca 1920 roku. Zapowiedziano również podpisanie układu o wycofaniu wojsk i oddaniu zarządu cywilnego.

W tym samym czasie Ententa wezwała obydwie strony do Paryża w celu negocjacji dotyczących konwencji wykonawczych do traktatu. Wolą Rady Ministrów było odłożenie podpisania zapowiadanego układu dwustronnego do czasu zakończenia negocjacji w gronie mocarstw zwycięskich. Wobec pogłosek o grabieżczej polityce Niemców na Pomorzu, Zygmunt Seyda (przedstawiciel MbDP uczestniczący w rozmowach dwustronnych) zdecydował się 25 listopada podpisać układ z Republiką Weimarską, aby przyspieszyć proces przejmowania ziem. Państwa koalicyjne zostały postawione przed faktem dokonanym, ale dwustronne porozumienia pozwoliły na przyspieszenie pertraktacji paryskich.

Wojsko niemieckie wycofywało się z danego terytorium, a pieczę nad porządkiem publicznym przejmowała straż obywatelska. Na dzień przed wkroczeniem wojska polskiego przekazywano Polakom władzę cywilną, a następnie wprowadzano stan wyjątkowy. Na Pomorzu nie ogłaszano od razu wyborów do rad, lecz w obawie przed przegraną mianowano komisaryczne magistraty i burmistrzów.

Przejęcie Pomorza oparło się częściowo o kadry Podkomisariatów NRL w Toruniu i Bydgoszczy. W połowie 1920 roku utworzono Komisariat Państwowy, którego celem było ujednolicenie prac związanych z likwidacją administracji niemieckiej. Organ prowadzony przez Wiktora Hinze podlegał początkowo Ministerstwu byłej Dzielnicy Pruskiej, a w 1922 roku został przekazany Ministerstwu Spraw Zagranicznych.

Polonizacja szkolnictwa

Na terenach należących wcześniej do Niemiec szkolnictwo było rozwinięte najlepiej ze wszystkich ziem polskich, jednak dziesięciolecia germanizacji spowodowała, że po odzyskaniu niepodległości bardzo brakowało polskich nauczycieli. Mapa przedstawia problem analfabetyzmu w II RP (il. Henryk Zieliński, „Historia Polski 1914–1939”, Ossolineum, Wrocław 1983, CC BY-SA 2.5)

Dostosowanie porządku prawnego oraz życia społecznego w terenie dawnego zaboru pruskiego do norm obowiązujących na terenie całej Polski wydawało się zadaniem wręcz karkołomnym. Najlepsze efekty osiągnięto w zakresie szkolnictwa i sądownictwa.

W czasie działalności Komisariatu podjęto już pewne kroki zmierzające do stworzenia struktur polskiego szkolnictwa. Wprowadzono język polski jako wykładowy. Ministerstwo z kolei zdecydowało się na wymianę Niemców na Polaków na eksponowanych stanowiskach takich jak inspektorzy szkolni, dyrektorzy państwowych szkół średnich i seminariów nauczycielskich.

Bardzo często brakowało kadry pochodzenia polskiego. W celu jej uzupełnienia otwierano nowe seminaria nauczycielskie i organizowano kursy doszkalające. Niekiedy decydowano się również na czasowe pozostawienie na stanowiskach nauczycieli niemieckich. Starano się o sprowadzenie osób o odpowiednich kompetencjach z innych części kraju. Zrównano wiek rozpoczęcia nauki z obowiązującym w Rzeczpospolitej.

Przejęcie sądownictwa

Pierwsze kroki w celu przejęcia wymiaru sprawiedliwości przez Polaków poczyniło wielkopolskie środowisko prawnicze. 16 listopada 1918 roku w Poznaniu zorganizowano Zjazd Polskich Prawników, który powołał do życia Wydział Prawników mający poczynić przygotowania do polonizacji sądownictwa. NRL również żywo interesowała się tą sprawą, dlatego Komisariat na początku swojej działalności powołał Wydział Administracji i Sądownictwa, który zajął się pracą organizacyjną.

Podobnie jak w innych obszarach, w sądownictwie również borykano się z ogromnymi brakami kadrowymi. Niemieccy urzędnicy odstąpili od wykonywania obowiązków 1 kwietnia 1920 roku, a nieliczni polscy sędziowie byli zmuszeni do obsługi kilku sądów jednocześnie.

Pewnymi nadwyżkami sędziów dysponował dawny zabór austriacki. Ministerstwo podjęło rozmowy z prezesami sądów w Krakowie i Lwowie, w efekcie czego część prawników z Galicji została oddelegowana na ziemie zachodnie. Dla przyjezdnych sędziów, wykształconych w innym systemie prawnym, organizowano kursy doszkalające.

Ministerstwo zarządzało lustracje sądów i wydawało okólniki ze wskazówkami. Od 1921 roku wydawało „Przegląd Administracyjny”, w którym wyjaśniano wątpliwości prawne. Odsyłano również bardziej doświadczonych sędziów do udzielania rad i wskazówek młodszym kolegom. Część drobnych spraw powierzano sędziom niezawodowym (osobom cieszącym się zaufaniem społecznym).

Uroczyste posiedzenie sądów apelacji poznańskiej z okazji 10 rocznicy wznowienia sądownictwa polskiego w Wielkopolsce, 6 stycznia 1930 r. (fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-B-506, domena publiczna)

Integracja zagrożeniem

Mieszkańcy niezniszczonych przez wojnę i bogatszych niż reszta kraju ziem byłego zaboru pruskiego obawiali się skutków szybkiej integracji gospodarczej z II RP. Na mapie zniszczenia wojenne w budowlach. Stan z 1 stycznia 1923 r. (Biblioteka Narodowa, sygn. ZZK 5 804, domena publiczna)

Niekiedy MbDP podejmowało kroki mające na celu zahamowanie unifikacji. Pod koniec I wojny światowej gospodarka prowincji była oparta na ingerencji władz państwowych, reglamentacji towarów, zakazie ich wywozu i niskich cenach zbytu. Urzędnicy ministerstwa uważali, że wprowadzenie wolnego handlu i integracja z resztą kraju, która była słabiej rozwinięta od ziem zachodnich, przyniesie straty. Proces ten wstrzymywano również z powodu obaw o wynik plebiscytów.

Choć już Komisariat NRL wprowadził do obiegu markę polską, zdecydowano się na sztuczne utrzymanie cen (co niestety spowalniało produkcję) i zakaz wywozu towarów z dzielnicy. Granicy między byłym zaborem pruskim i dawną Kongresówką pilnowała policja i urzędnicy aprowizacyjni, a granicy polsko-niemieckiej strzegło wojsko i służby celne.

W obliczu problemów z zaopatrzeniem, z jakimi borykała się reszta kraju, ministerstwo zdecydowało się przejąć kontrolę nad wywozem dóbr. Ponieważ rząd polski kupował je po cenach wyższych niż władze byłej dzielnicy pruskiej, powstałe dzięki temu nadwyżki wykorzystano do utworzenia funduszu na zakup węgla. Dopiero po pewnym czasie zdecydowano się na stopniowe wprowadzenie wolnego handlu.

Likwidacja ministerstwa i jego spuścizna

Od początku funkcjonowania Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej systematycznie ograniczano zakres jego działania przez przekazywanie kolejnych kompetencji poszczególnym ministerstwom. Na ostateczną likwidację zdecydowano się na początku 1922 roku. Ustawę o zniesieniu resortu uchwalono 7 kwietnia, a zaczęła ona obowiązywać 28 kwietnia.

Ministerstwu nie udało się osiągnąć wszystkich powierzonych celów. O ile Wielkopolanie z oporami akceptowali zmiany, o tyle na Pomorzu proces ten przebiegał z dużymi trudnościami. Przejmowania Pomorza przez wojsko polskie pozostawiało wiele do życzenia. Odnotowywano sporą liczbę przypadków brutalnej postawy żołnierzy. Wraz z problemami gospodarczymi rodziło to postawy nieufności, a nawet wrogości do unifikacji.

Podkreślić trzeba zasługi Ministerstwa na polu reorganizacji szkolnictwa i sądownictwa, niemniej proces integracji nie zakończył się po likwidacji jednostki. Rzeczpospolita jeszcze długo borykała się z różnicami prawnymi i społecznymi między poszczególnymi dzielnicami.

Bibliografia

  • Krzysztof Dembski, Wielkopolska w początkach II Rzeczypospolitej. Zagadnienia prawnoustrojowe, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1972.
  • Andrzej Gulczyński, Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (1919–1922), „Czasopismo Prawno-Historyczne”. t. 43 (1991), z. 1–2, s. 35–63.
  • Tenże, Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej (1919–1922), Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1995.
  • Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. Jacka M. Majchrowskiego, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1994.
  • Alfred Kucner, Zabór pruski w zaraniu odbudowy państwowości polskiej po pierwszej wojnie światowej w latach 1918–1920, [w:] Studia z historii Powstania Wielkopolskiego 1918/1919, pod red. Zdzisława Kaczmarczyka, Instytut Zachodni, Poznań 1962.
  • Małgorzata Materniak-Pawłowska, Ustrój sądownictwa powszechnego w II Rzeczypospolitej, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2003.
  • Taż, Zawód sędziego w Polsce w latach 1918–1939, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, t. 63 (2011), z.1, s. 63–110.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!