Historia ORP Dragon, pierwszego polskiego krążownika użytego w walce, jest mało znana, choć nie brakuje w niej ciekawych zdarzeń i sukcesów odniesionych w Normandii. Warto przypomnieć losy tego okrętu w rocznicę jego zatopienia, które było zarazem największym osiągnięciem niemieckich żywych torped.
ORP Dragon nie był pierwszym krążownikiem, który służył w polskiej marynarce wojennej. Jeszcze przed wybuchem II wojny światowej zakupiono pamiętający końcówkę XIX wieku francuski krążownik pancernopokładowy D’Entrecasteaux, który otrzymał nazwę ORP Bałtyk, jednak pełnił on jedynie funkcję szkoleniowego hulka do czasu aż został zezłomowany w 1942 roku przez nowych, niemieckich właścicieli.
Ideę posiadania przez Polskę krążownika podniósł w 1941 roku admirał Jerzy Świrski, który dążył do zwiększenia statusu PMW w oczach jej sojuszników. Brytyjczycy jednak odrzucali tę możliwość, odpowiadając, że „niszczyciele bardziej pasują do zadziorności i kawaleryjskiego charakteru Polaków”.
Pod koniec 1941 roku szef MSZ Edward Raczyński wystosował prośbę o przekazanie Polakom jednego z nowo wybudowanych krążowników. To oczywiście wywołało co najwyżej uśmiech politowania na ustach brytyjskich oficjeli, jednak aby uczynić zadość polskim prośbom, zdecydowano się na oddanie PMW jednego ze starszych okrętów tej klasy, tak by Polacy mogli nabrać doświadczenia w operowaniu tak dużymi jednostkami. Wybór padł na remontowany właśnie krążownik klasy D, których służba w Royal Navy dobiegała końca.
Przed II wojną światową
Krążownik HMS Dragon został wybudowany jeszcze w trakcie Wielkiej Wojny i wszedł do służby 16 sierpnia 1918. Miał być przeznaczony do zwalczania niszczycieli, jednak już w momencie wodowania okazało się, że nie będzie się nadawał do tej roli, gdyż był od tych okrętów wolniejszy. Wyremontowany w dwudziestoleciu międzywojennym, po wybuchu II wojny światowej został skierowany do RPA, gdzie działał w operacjach przeciwko bazującej w Dakarze flocie Vichy. Przebazowany do Singapuru, nie wziął na swoje szczęście udziału w rajdzie pancernika Prince of Wales i krążownika liniowego Repulse – wypad ten zakończył się zatopieniem całego zespołu przez japońskie lotnictwo. Przyszły okręt PMW nie dołączył do niego ze względu na swoją zbyt niską prędkość.
Kolejną akcją, w której dane było wziąć Dragonowi, była inwazja na Madagaskar w maju 1942 roku. Była to jego ostatnia akcja bojowa pod brytyjską banderą. Od czerwca przechodził nieustanne remonty, aż w grudniu 1942 znalazł się w stoczni w Liverpoolu w celu gruntownej przebudowy.
ORP Dragon czy Lwów?
Polską banderę podniesiono na okręcie 15 stycznia 1943 roku. Od razu pojawiły się problemy z imieniem jednostki, ponieważ naczelny wódz silnie optował za nadaniem jej nazwy ORP Lwów, co miało przypominać o więzach tego miasta z Polską.
Dla Brytyjczyków była to propozycja nie do przyjęcia – widzieli w niej prowokację wobec ZSRS. Dla Sikorskiego inne rozwiązanie (nawet proponowane przez Brytyjczyków uhonorowanie Gdyni) nie wchodziło w rachubę. Po serii politycznych targów, trwających prawie cztery miesiące, 10 maja Polacy zgodzili się na zachowanie dotychczasowej nazwy okrętu.
W skład załogi krążownika wchodzili byli marynarze Flotylli Pińskiej wypuszczeni z sowieckiej niewoli, a ponadto Polacy, którym udało przedostać się do Wielkiej Brytanii z Francji, byli żołnierze Legii Cudzoziemskiej oraz przymusowo wcieleni do Wehrmachtu byli obywatele Rzeczpospolitej wypuszczeni z alianckich obozów jenieckich. W skład załogi wchodził nawet pewien Hindus, który pełnił funkcję mesowego dowódcy okrętu, komandora Pławskiego.
23 sierpnia 1943 roku zakończył się remont Dragona i po 17 dniach wyszedł on w morze celem przeprowadzenia szkolenia załogi. Okazało się wtedy, że mimo spędzenia wielu miesięcy w stoczniach wymaga on dalszych napraw i na kolejne miesiące został skierowany do stoczni w Newcastle. Pobyt polskich marynarzy w tym mieście zapisał się w kronikach – mieli oni pogryźć miejscowego policjanta.
Po zakończonych remontach Dragonowi dane było wziąć udział w pierwszej misji bojowej – na przełomie lutego i marca 1944 roku eskortował konwój JW 57 i odniósł wówczas kolejne, na szczęście drobne uszkodzenia. Następnie został wcielony do 10. Eskadry Krążowników, której zadaniem było wspieranie lądowania w Normandii.
ORP Dragon w Normandii
6 czerwca 1944 roku rozpoczęła się największa operacja desantowa w historii – Neptun (wstępna faza operacji Overlord). Polski krążownik miał wspierać brytyjską 3. Dywizję Piechoty na plaży Sword. Mimo iż obserwator artyleryjski wysłany na ląd został ranny niemal natychmiast po dotarciu na brzeg, Dragon wywiązał się ze swojego zadania znakomicie. Wspólnie z ciężkim krążownikiem HMS Frobisher wyeliminował z walki niemiecką baterię artylerii, ale jeden z niemieckich pocisków obramował pozycję polskiego okrętu i ranił trzech marynarzy. W drugim dniu inwazji okręt dalej wspierał swoim ogniem Brytyjczyków, niszcząc stanowiska moździerzy i umocnione pozycje wokół miasta Caen.
8 czerwca Dragon wziął udział w powstrzymaniu kontrataku niemieckiej 21. Dywizji Pancernej, jedynego oddziału pancernego znajdującego się w bezpośredniej bliskości plaż i mogącego zaszkodzić alianckiej inwazji. W trakcie ośmiominutowego ostrzału zniszczono sześć niemieckich pojazdów, zmuszając resztę zgrupowania do odwrotu. Krążownik operował w Normandii do 18 czerwca, gdy został wycofany w celu przeprowadzenia remontów. Okazało się, że podmuchy wystrzałów doprowadziły do licznych uszkodzeń oprzyrządowania radarowego polskiego okrętu, co wyłączyło go z działań do 7 lipca. Powrót do Normandii miał być dla wielu członków załogi krążownika ich ostatnią misją.
Niezbyt skuteczne torpedy
Wobec lądującej we Francji alianckiej potęgi niemieckie siły morskie w tamtym rejonie przedstawiały żałosny obraz. Niespełna 600 okrętów różnych klas, od niszczyciela po promy artyleryjskie, nie było w stanie powstrzymać lądowania, dlatego dowództwo Kriegsmarine zdecydowało się przerzucić na front jak najwięcej nowych środków bojowych. Były to specjalne oddziały szturmowe, w których skład wchodzili płetwonurkowie, torpedy kierowane oraz motorówki wybuchowe.
Torpedy Neger (Czarnuch) były najliczniejszą bronią skierowaną przeciw flocie inwazyjnej. Były to proste konstrukcje niepozbawione wad utrudniających działanie. Dwie torpedy łączono pionowo, a górna stanowiła platformę dla kierującego nią marynarza. Największą ich wadą była niemożliwość zanurzenia się, co przy zastosowaniu jedynie pleksiglasowej osłony pilota było dla niego śmiertelnie niebezpieczne. Archaiczny system celowania, polegający na zgrywaniu wskaźnika na czele torpedy z narysowaną na koszu skalą, pozwalał na atakowanie tylko celów zakotwiczonych i to z odległości nie większej niż 1000 metrów.
Chrztem bojowym tej broni były działania wokół alianckiego przyczółku pod Anzio. Zakończyły się one klęską – z dwudziestu trzech wysłanych sterników nie wróciło dziesięciu, nie potwierdzono żadnego trafienia, a na dodatek alianci zdobyli nieuszkodzony egzemplarz tej broni.
W Normandii torpedy kierowane pojawiły się 28 czerwca, gdy dostarczono na wybrzeże czterdzieści sztuk tej broni. Do akcji weszły po raz pierwszy po tygodniu, 5 lipca, gdy dwudziestu czterech sterników skierowano przeciw flocie inwazyjnej. Z tej liczby do baz wróciło zaledwie dziewięciu. Wyolbrzymili oni swoje sukcesy, meldując o zatopieniu sześciu jednostek, w tym krążownika, jednak efekty ich działań były dużo mniejsze. Zatopiono dwa trałowce: Magic na którym zginęło dwudziestu pięciu marynarzy, oraz Cato, na którym poniosło śmierć dwudziestu sześciu ludzi. Sternika jednej z torped, po zniszczeniu jego pojazdu, wzięła do niewoli załoga polskiego niszczyciela Ślązak.
Warto przy okazji nadmienić, że podawanie niestworzonej liczby zatopionych okrętów było w czasie II wojny światowej normą, Japończycy po pierwszej misji swoich żywych torped ogłosili zatopienie czterech pancerników i lotniskowca, gdy w rzeczywistości udało im się posłać na dno jeden statek transportowy.
Kolejny atak torped kierowanych przeprowadzono następnej nocy, 7 lipca, a wzięło w nim udział dwadzieścia jeden Negrów. Żaden z nich nie wrócił do bazy, ale tym razem odniesiono większy sukces. Sternikom udało się zatopić trałowiec HMS Pylades i prawdopodobnie uszkodzić dwa inne trałowce. Kolejną ofiarą żywych torped miał być Dragon. Mimo przekazanych przez Brytyjczyków ostrzeżeń i podwyższenia gotowości bojowej na okręcie, nie udało się uniknąć tragedii.
Koniec ORP Dragon
Około czwartej rano 8 lipca ORP Dragon ustawił się na pozycji do ostrzelania niemieckich pozycji obronnych wokół Caen. W tym momencie chorąży marynarki Karl Heinz Potthast wystrzelił ze swojego Negra pocisk, który trafił w lewą burtę krążownika, dokładnie między kominami. Wybuch na wysokości śródokręcia spowodował eksplozję amunicji i natychmiastową śmierć dwudziestu sześciu polskich marynarzy. Jedenastu kolejnych zmarło wkrótce wskutek odniesionych ran.
Jeszcze do późnych godzin nocnych trwały próby uratowania okrętu, jednak przeprowadzona inspekcja uszkodzeń kadłuba przyniosła jednoznaczny wniosek. Krążownik był tak ciężko uszkodzony, że późnym popołudniem 9 lipca postanowiono go nie remontować, a 20 lipca osadzono na mieliźnie jako część falochronu sztucznego portu.
Ciała trzydziestu zabitych marynarzy, w tym najwyższego stopniem poległego, porucznika marynarki Karola Marksa, pochowano w morzu na odcinku plaży Juno. Dla siedmiu pozostałych, których ciał nie udało się odnaleźć i wydobyć z okrętu, ORP Dragon stał się miejscem wiecznego spoczynku. Sprawca tego wszystkiego, Karl Heinz Potthast, został nad ranem 8 lipca wzięty do niewoli przez brytyjskich marynarzy z HMS Orestes.
Utrata krążownika, będącego największym ówcześnie okrętem polskiej marynarki wojennej, była bardzo bolesna dla morale polskiej floty. Uczucie było tym bardziej dotkliwe, że zniszczenia dokonała tak prymitywna i niedoskonała broń. Nie był to jednak koniec krążowników w polskiej flocie – w niedługim czasie PMW otrzymała kolejny okręt tej klasy, przemianowany na ORP Conrad. Nie dane mu jednak było wziąć udziału w walkach.
Bibliografia
- Waldemar Benedyczak, Samotni wojownicy, wyd. Lampart, Warszawa 1995.
- Paul Kemp, Underwater Warriors, wyd. Brockhampton Press, Londyn 1999.
- James Lucas, Kommando German special forces of Word War Two, wyd. Cassell, Londyn 2003.
- Richard O’Neill, Samobójcze oddziały Broń specjalnego ataku państw „osi” i państw alianckich w II wojnie światowej. Konstrukcje i misje bojowe, wyd. Sensacje XX Wieku, Warszawa 1996.
- Andrzej Perepeczko, Komandosi głębin. Miniaturowe okręty podwodne i żywe torpedy w akcji, wyd. AJ-Press, Gdańsk 2001.
- Lawrence Paterson, Desperaci Dönitza. Niemieckie żywe torpedy i bezzałogowe łodzie podwodne, wyd. Bellona, Warszawa 2008.
- E. Tarrant, Ostatni rok Kriegsmarine Maj 1944–Maj 1945, wyd. Oskar, Warszawa 2001.
- Marek Twardowski, Pierwsze i ostatnie polskie krążowniki, „Morza, Statki i Okręty”, nr 1/1996.
- Wykaz poległych i zmarłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie w latach 1939–1946, wyd. Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego, Londyn 1952.
