Odrodzona Polska borykała się z niezliczonymi problemami. Należała do nich napięta sytuacja na wschodzie kraju, zamieszkiwanym w większości przez ludność białoruską i ukraińską. Już od pierwszych lat istnienia państwa w II RP działali terroryści, którym nie brakowało bezwzględności i zuchwałości.
Polacy mieszkający przed wojną na wschodnich terenach Rzeczpospolitej często znajdowali się w mniejszości nawet w tych regionach, w których stanowili wg statystyk większość ludności. Skupiali się oni bowiem głownie w miastach, a na wsi dominowali Białorusini i Ukraińcy. Co ważne, byli oni negatywnie nastawieni do administracji państwa, którego byli obywatelami, a swoją niechęć często przenosili na zwykłych ludzi – działo się tak zwłaszcza na Ukrainie. W konsekwencji polski rząd często jedynie formalnie panował nad częścią tego terytorium, a faktycznie raczej wydawało mu się, że rządzi.
O ile sytuacja polskich osadników była niewesoła, to w przypadku ziemian sprawa była bardziej skomplikowana. Teoretycznie mieli być przez władze hołubieni jako forpoczta polskości, ale w rzeczywistości było inaczej. Urzędnicy nie mieli ochoty im pomagać, brakowało zresztą na to funduszy, oni zaś pragnęli ciągłego wsparcia. Ostatecznie często czuli się pozostawieni sami sobie, bez szans na spokojne życie. Miejscowa ludność traktowała ich jak zagrożenie i niejednokrotnie napadała na ich siedziby – jeśli nie ze względów politycznych, to ze zwykłej chęci wzbogacenia się. Najgorzej pod tym względem było na Ukrainie.
Powstanie Ukraińskiej Organizacji Wojskowej
Od XIX wieku na Ukrainie działały organizacje nacjonalistyczne programowo wrogie Polsce i dążące do uzyskania niepodległości. Wśród Polaków powszechne było natomiast przeświadczenie, że Ukraińcy nie są w stanie stanowić sami o sobie, a język ukraiński jest dialektem polskiego. W tym duchu przeprowadzano liczne mniej lub bardziej dotkliwe represje względem ludności ukraińskiej. Jej przedstawicielom nie pozwalano na obejmowanie stanowisk, jeżeli nie zadeklarowali się jako Polacy, utrudniano im kształcenie itd. W Ukraińcach narastała złość i frustracja, które znajdowały ujście najprostszą drogą – poprzez fizyczne ataki.
Źródeł ukraińskiego terroryzmu należy upatrywać już w początkach II Rzeczpospolitej, a mówiąc precyzyjnie na czasach wojny o granice. Wtedy to została pogrzebana nadzieja Ukraińców na własne państwo. Później powstały jeszcze plany utworzenia bytu państwowego na terenach wschodniej Ukrainy, ale marzenia te upadły wraz z zawarciem traktatu Ryskiego między Polską a sowiecką Rosją.
Ukraińcom nie udało się uzyskać niepodległości, ale nie przestawali dążyć do tego celu. Już w 1920 roku w Pradze powstała Ukraińska Organizacja Wojskowa, która stawiała przed sobą zadanie oderwania od Polski województw lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego, by utworzyć na ich terenie własne państwo. Była ona ścisłe powiązana z niemieckim wywiadem, który widział w niej środek do osłabienia Polski i narzędzie realizacji interesów niemieckich na tych ziemiach.
Pierwsza fala terroru
Na działania UWO nie trzeba było długo czekać. W 25 września 1921 roku jej członkowie podjęli próbę zamachu na Józefa Piłsudskiego, ale była ona zupełnie nieudana, a sam naczelnik nie potraktował jej poważnie. Organizacja działała jednak dalej. W latach 1921–1923 trwało tzw. pierwsze wystąpienie Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, które podjęto z przeświadczeniem, że ludność Galicji potrzebuje jedynie impulsu do wybuchu powstania. Ukraińscy nacjonaliści uważali więc, że rozpoczynają zryw narodowościowy.
We wspomnianym okresie przeprowadzono przynajmniej 301 akcji terrorystycznych, w których zabito ponad trzydzieści osób i spalono prawie sto dworów i folwarków. Z rąk zamachowców ginęli nie tylko Polacy, ale również Ukraińcy, którzy zdaniem bojowników działali na szkodę narodowej sprawy. Zginął na przykład Sydir Twerdochlib, literat i nauczyciel, który widział możliwość współpracy z Polakami. Atakowano jednak przede wszystkim urzędników państwowych, na przykład listonoszy czy policjantów, a także dokonywano licznych podpaleń. Dokładna liczba zamachów jest nieznana, gdyż przynajmniej część danych na ten temat jest fragmentaryczna. Niekiedy podpalenia mogły być uznawane za wypadek, a napaści motywowane politycznie za działalność zwykłych bandytów.
Reakcja państwa polskiego była gwałtowna. Na terenie Małopolski Wschodniej wprowadzono stan wyjątkowy i możliwość karania śmiercią przez sądy doraźne. Ale mleko już się rozlało. Ukraińskie akcje skutecznie zatrzymały polskie osadnictwo, któż bowiem chciałby mieszkać na tak niebezpiecznych terenach. Niemniej sytuację udało się na pewien czas uspokoić, chociaż bywało to pozorne. Cały czas zdarzały się mniejsze lub większe ataki terrorystyczne, jak na przykład napad na pocztę we Lwowie. Polska odpowiadała coraz bardziej uciążliwymi i bezwzględnymi prześladowaniami Ukraińców.
OUN rusza do walki
W 1929 roku powstała na terenie Ukrainy nowa groźna formacja: Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów zrzeszająca najbardziej radykalnych członków trzech ugrupowań: Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, Związku Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej i Legii Ukraińskich Nacjonalistów. Jej założeniem było prowadzenie walki o niepodległość przy pomocy terroru.
Realizację tych planów rozpoczęto zaraz po utworzeniu OUN. Co prawda w 1929 roku większość jej akcji nie powiodła się, ale wkrótce zaczęła działać już znacznie skuteczniej. W 1930 roku na terenie województw lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego doszło do 191 ataków terrorystycznych. Poza zamachami i podpaleniami ukraińscy nacjonaliści sięgali po inne środki, między innymi napady na pociągi z pieniędzmi. Przykładowo 30 lipca 1930 roku skoku na pociąg pod Bobrówką i zrabowali niebagatelną sumę 26 tysięcy złotych.
Odpowiedzią była pacyfikacja Małopolski Wschodniej, podczas której aresztowano blisko 1500 osób. Polskie władze nie miały zamiaru przebierać w środkach. Zamykano szkoły, wprowadzono ponownie sądy doraźne, przeprowadzano liczne rewizje połączone z demolowaniem domostw i biciem. Nie poprawiło to polskiej sytuacji, a jedynie wzmocniło antypolskie nastroje i to nie tylko w kraju, ale też na zachodzie Europy, gdzie w prasie pojawiały się coraz liczniejsze antypolskie komentarze.
Zuchwałość i bezkarność zamachowców
29 sierpnia 1931 roku dwóch młodych mężczyzn zakradło się do odpoczywającego w Truskawcu posła Tadeusza Hołówki i zastrzeliło go. Hołówko – gorący zwolennik prometeizmu i federacjonizmu – był jednym z ludzi, którzy stanowili zagrożenie dla Ukraińskich nacjonalistów.
Zamach zbudował w mieszkańcach Galicji przeświadczenie o wielkiej sile i znaczeniu OUN. Podsycały je kolejne akcje – członkowie organizacji wciąż napadali na poczty i atakowali listonoszy, raniąc i zabijając przy tym postronne osoby albo strzegących pieniędzy policjantów.
Szczególnie silnym ciosem dla Polski było dokonane w Warszawie zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bolesława Pierackiego. W centrum miasta, w biały dzień, podeszło do niego dwóch zamachowców i na rozkaz Stepana Bandery zastrzeliło. Polskie władze musiały zdawać sobie sprawę, że nie radzą sobie w pełni z sytuacją, która cały czas pozostawała napięta. Na Kresach wciąż liczne były też bandyckie napady, jak zabójstwo małżeństwa ziemian Jasińskich dokonane w 1937 roku. Późniejsze zmniejszenie skali ukraińskiej działalności terrorystycznej nie było spowodowane reakcją ze strony rządu, ale wynikało z decyzji samych nacjonalistów, którzy postanowili zmienić strategię walki.
Łącznie w latach 1921–1939 ukraińscy nacjonaliści zabili 73 osoby, przy czym większe znaczenie od liczby ofiar miała spektakularność działań. Członkowie OUN byli w stanie dokonać skutecznego zamachu nawet urzędującego ministra i pozostać bezkarnymi. Na Kresach Wschodnich Polacy nie mogli czuć się bezpiecznie.
Bibliografia
- Lucyna Kulińska, Terroryzm w II RP – Ukraińska Wojskowa Organizacja i Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów Bezpieczeństwo, „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka”, r. 2016, nr 2, s. 87–108.
- Adam Adrian Ostanek, Wydarzenia 1930 roku w Małopolsce Wschodniej a bezpieczeństwo II Rzeczypospolitej, Adam Ostanek, Warszawa 2017.
- Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2003.
- Timothy Snyder, Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Znak, Kraków 2008.
