Życie erotyczne na szlacheckim dworze i w chłopskiej zagrodzie

Choć kościelni moralizatorzy potępiali wszelką rozwiązłość, niewiele mogli poradzić na szlachecką wolność i jurność, podobnie jak na brak zrozumienia pojęcia czystości wśród chłopów. Co spotykało zatem niewierne żony i rozwiązłych kawalerów?

Czytelnika nie zdziwi zapewne stwierdzenie, że życie erotyczne i szeroko pojętą miłość w czasach staropolskich regulowały głównie wzorce religijne, a zatem przede wszystkim Kościół katolicki. Jednakże promowane wśród społeczeństwa wzory nie zawsze znajdowały odzwierciedlenie w codziennym życiu – i to nie tylko na dworach szlachty, ale nawet wśród chłopów.

Wyrosłe na podłożu kultury judaistycznej chrześcijaństwo w zasadzie potępiało wiążącą się z życiem fizycznym erotykę, przez co znalazła się ona oficjalnie w permanentnym konflikcie z religijną moralnością. Kluczem do akceptacji fizycznych potrzeb była instytucja małżeństwa, będąca kompromisem między miłością do Boga a pragnieniami wiernych. Mąż miał żonę kochać, ona zaś powinna być mu „powolną”.

Pod koniec średniowiecza Kościół zmagał się z wewnętrznym upadkiem, co zaowocowało wystąpieniem Marcina Lutra na początku wieku XVI. Po Soborze Trydenckim (1545–1563) Kościół się zreformował i kładł od tej pory większy nacisk na ogólnie pojętą czystość. Miał w tym zakresie wsparcie ze strony władz świeckich, które zdawały sobie sprawę z rozprzestrzeniania się syfilisu, czyli kiły.

Ciało żywą kloaką?

W Polsce począwszy od końca XVI wieku wydano wiele druków dewocyjnych i żywotów świętych. Wygłaszano płomienne kazania głoszące, że miłość fizyczna pomniejsza miłość do Nieba. Poglądy te wpajali nie tylko prości księża, ale także duchowni pokroju Piotra Skargi i Szymona Starowolskiego, przypominającego „że ciało zawsze lgnie do grzechu”. Jezuita Marcin Kurzeniecki pisał w XVIII wieku, iż „ciało było żywą kloaką, niegodną rozumnej miłości”.

Szczególnie żarliwie wypowiadali się w tym zakresie dominikanie. Ostrzegali oni wiernych, że pocałunki, pieszczoty i seks, są grzechami śmiertelnymi, bo w nich „człek smród, gnój, cielesne rozkosze przekłada nad łaskę Boską i rozkoszy wieczne”. Nawet za stosunki małżeńskie straszono wiecznym ogniem piekielnym.

Ludzi zachowujących tak surowo pojmowaną czystość było jednak niewielu, a płomień pożądliwości spalał ich bez względu na wiek czy stan społeczny. W praktyce Kościół musiał być w miarę elastyczny, zwłaszcza w odniesieniu do dworów panujących, gdzie prowadzono bujne życie erotyczne. Sami księża też często nie byli w tym względzie wzorem do naśladowania, wszakże celibat wprowadzono dopiero w XII wieku. Pomimo kontrreformacji, również w XVII wieku duchowni wcale nie tak rzadko żyli w konkubinatach, a przekazy ludowe, literatura piękna, a później myśl oświeceniowa, liberalizowały życie erotyczne naszych przodków.

Pańska etykieta a erotyka

Kościół w Polsce był bardziej wyrozumiały wobec fizycznych uniesień szlachty, zwłaszcza mężczyzn. W praktyce duchowni tolerowali szlacheckie skoki w bok, w tym korzystanie z usług kobiet lekkich obyczajów. Nie było zresztą instrumentu, za pomocą którego można by nakładać na szlachciców kary za seks pozamałżeński, gdyż w 1562 roku Kościół został pozbawiony możliwości egzekucji swoich wyroków przez władzę świecką.

Co więcej, cudzołóstwo było traktowane jako sprawa prywatna, nie zostało więc uwzględnione w prawie ziemskim, co spotykało się z surową naganą ideologów religijnych. W istocie szlachta nie była ani rozpustna, jak zwykli niektórzy sądzić, ani przesadnie bogobojna czy uległa wobec Kościoła, zwłaszcza jeśli w grę wchodziła jej stanowa wolność. Oczywiście szanowano nauki duchowieństwa, ale traktowano je w kategorii wzorów godnych naśladowania, a nie bezwzględnych nakazów i zakazów.

Stan szlachecki powszechnie akceptował potrzebę uprawiania miłości fizycznej, a nawet intensywnego współżycia płciowego. Dawało ono wyraz jurności, tak charakterystycznej dla szlacheckiego etosu rycerskiego, podkreślającego żywy temperament polskich nobilów. Wiemy to dzięki zachowanym tzw. silva rerum, będącymi formą piśmiennictwa szlacheckiego, którą parali się zwykli posesjonaci. Obok pism dotyczących kwestii politycznych, ustrojowych i patriotycznych można w nich odnaleźć niemało obscenicznych wierszyków. Szlachta traktowała seks jako element codziennego życia, za pomocą którego można było osiągać satysfakcję.

W istocie jednak szlachecki stosunek do stosunków płciowych i erotyki charakteryzował się pewnym dualizmem, chętnie bowiem nakładano ograniczenia w sferze seksualności na plebejów i nie popierano malarstwa erotycznego, tak popularnego na zachodzie kontynentu. W Rzeczypospolitej panował pod tym względem zauważalny rygor. W sztuce dominowała tematyka religijna oraz portrety, przedstawianie zaś roznegliżowanych kobiet było zwalczane.

Znany jest przykład marszałka koronnego Mikołaja Wolskiego, który sprowadzał obrazy z zagranicy. Pod wpływem kaznodziejów część obrazów z nagimi kobietami kazał zniszczyć, w innych domalować sukienki. Czy była to tylko demonstracja wobec Kościoła? Być może, ale szlachta niechętnie uzewnętrzniała kwestie erotyczne. Można wręcz powiedzieć, że sarmacki seks został odarty z piękna. Tylko niewielkie zmiany w tym zakresie wprowadził późny barok, wszakże Maria Kazimiera na jednym z obrazów w Wilanowie eksponuje nagą pierś.

Kobietom należało okazywać szacunek, nie wypadało mówić w ich obecności o erotyce, choć oczywiście się to zdarzało, zwłaszcza po spożyciu alkoholu. Trzeba pamiętać, że pod wpływem napojów wyskokowych mężczyźni robili się napastliwi, a szlachcianki nieraz padały ofiarami brutalnych napaści seksualnych. Zwykle jednak tego typu zachowania spotykały się ze społeczną naganą, a sami sprawcy wyrażali skruchę.

Pozycja kobiety w Polsce była lepsza niż w pozostałych krajach europejskich. Szlachcianka miała określone prawem przywileje, mogła dziedziczyć ziemię i ruchomości, miała wpływ na wychowanie dzieci, zwłaszcza córek, stąd pisano, że „w Hiszpanii zwykłe są niewolnice, w Niemczech proste gospodarnice, a w Polszcze niewiasty niemarne”. W oczach cudzoziemców Polskie szlachcianki uchodziły ogólnie za cnotliwe, choć wcale nie stroniły one od tematów seksualnych. W dobie oświecenia jeszcze chętniej zaczęły rozmawiać o problemach obojga płci.

Zazdrość i zdrada

Znanych jest wiele spraw dotyczących szlacheckich romansów, które często kończyły się przed sądem. Jak wspomniałem, cudzołóstwo nie było regulowane przez prawo ziemskie, ale zwyczaj pozwalał szlachcicowi na dochodzenie sprawiedliwości poprzez pobicie rywala czy spoliczkowanie żony. Szlachcic cenił swój honor, stąd zdrady nigdy nie puszczał płazem.

W drugiej połowie XVII wieku po Polsce krążyły opowieści o romansie Iwana Mazepy – dworzanina Jana Kazimierza i późniejszego hetmana kozackiego – z żoną Stanisława Falbowskiego. Powiadomiony o romansie małżonki, przyłapał on kochanków na gorącym uczynku, siłą rozebrał Mazepę do naga, a następnie przywiązał go do konia i pognał przez las. O tym wydarzeniu z nieukrywaną satysfakcją pisał Jan Chryzostom Pasek, który nienawidził Mazepy i pewnego razu o mało nie pobił go na pokojach królewskich. Tym razem skończyło się niegroźne, ale znane są i bardziej drastyczne przypadki.

Książę Janusz Radziwiłł (zm. w 1620 r., ojciec Bogusława Radziwiłła) ożenił się w 1600 roku z Zofią z Olelkowiczów, która miała romans z nadwornym Tatarem, niejakim Osmólskim. Dowiedziawszy się o tym, jej mąż kazał sługę po prostu utopić. Nie wiemy, czy zrobił to z powodu wielkiego uczucia, czy może raczej przez wzgląd na swoją magnacką dumę.

Z jedną panią w namiotku młodziana zastano, pojmawszy nazajutrz utopić kazano. Pojrzy idąc do stawu, a pani wyziera z okna. Krzyknie: „ratuj mię, twój sługa umiera!”. Pani: „Już idź, boć moja łaska nie poradzi. Po smacznym kąsku wody napić się nie wadzi”.

Z żonami obchodzono się zazwyczaj łagodniej. Niejaka szlachcianka Kiełczewska, po tym jak jej mąż dowiedział się o jej zdradzie, uciekła boso na plebanię, gdzie znalazła schronienie u miejscowego księdza. Jak się wydaje, zdołała ona zmitygować małżonka.

Bywało, że zazdrośni mężowie pilnie strzegli swych żon. Jan Stecki żenił się kilkukrotnie, a pod koniec lat 80. XVIII wieku jego wybranką została młoda Teodora Walewska. Szlachcic był tak zazdrosny, że kazał trzymać żonę pod strażą w zamku w Szpanowie. Teodorę na tyle znudził mąż, że wszczęła przeciwko niemu sprawę o rozwód i wyszła później za Stanisława Pawła Jabłonowskiego.

W staropolskiej korespondencji odnajdujemy wiele przykładów zazdrości. Żona hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza, Zofia Mielecka, czyniła mu wyrzuty, sugerując, że magnat miał romans w domu publicznym w Rydze z wielkiej urody panną zwaną Moskiewską. Hetman spokojnie odpowiedział jednak żonie: „co się Moskiewski tnie, dalibogiem jej nie wiedział, a choćby Dianą była, już by mnie pewnie nie ruszyła pokusa: dobrzem z łaski Bożej umęczony”. Litwin twierdził więc, że służba tak go wyczerpała, że nie miał głowy do amorów. Skądinąd sam sugerował, że żona może mieć romans z obecnym na ich dworze karłem. Później wycofał się jednak z tych słów, przeprosił swoją oblubienicę, i stwierdził, że sam gotów jest się przemienić w karła i jej służyć.

Magnaci w stanie kawalerskim jawnie trzymali na swych dworach nałożnice, m.in. Zbarascy, Jan „Sobiepan” Zamoyski, Bogusław Radziwiłł, a nawet Jan Sobieski, jeszcze zanim poznał Marysieńkę. Po wstąpieniu w związek małżeński albo porzucali dawne nawyki, albo zwyczajnie przestawali się afiszować ze swoim haremem. Dziewki z dworu odprawił na przykład Sobiepan po ślubie z Marią Kazimierą (był jej pierwszym mężem). Z tej okazji Andrzej Morsztyn napisał nawet wiersz pt. „Paszport kurwom z Zamościa”.

Obyczaje seksualne na wsi

Działalność Kościoła w duchu reform trydenckich niosła ze sobą próbę zmiany przez księży zwyczajowych form życia seksualnego wśród włościan. Efektem tego miało być ograniczenie tradycyjnego systemu wartości, który był mocno zakorzeniony w tradycji ludowej sięgającej jeszcze czasów przedchrześcijańskich. Pomimo ograniczeń narzucanych przez autorytety religijne chłopi nie znali i nie przyswajali pojęcia czystości w znaczeniu seksualnym. Ich postępowanie w tym względzie aż po wiek XVIII opierało się na wspomnianej tradycji.

Choć instytucja małżeństwa była na wsi niezwykle istotna, to nie stanowiła ona przeszkody do prowadzenia bardziej rozwiązłego życia. W przeciwieństwie do szlachty, seks wśród włościan miał charakter zupełnie spontaniczny i nie był związany żadną ideologią stanową. Również dziewictwo nie stanowiło w tym środowisku szczególnie szanowanej i pożądanej wartości. Istniało wprawdzie pojęcie wieńca i odjęcia wieńca, utożsamiane zwykle z dziewictwem, ale znaczenie tych terminów w praktyce życia wiejskiego jest trudne do uchwycenia.

Na staropolskiej wsi podejmowanie aktywności seksualnej przez osoby żyjące poza małżeństwem nie spotykało się zwykle z potępieniem lokalnej społeczności. Przeciwnie, można nawet powiedzieć, że panowało przyzwolenie na tego typu zachowania, pod warunkiem jednak respektowania określonych norm. Problem bowiem pojawiał się dopiero wtedy, gdy dziewczyna zachodziła w ciążę. Za pozamałżeńskie spłodzenie potomstwa kochankom groziła kara fizyczna i grzywna w pieniądzu lub w naturze. Kobieta dodatkowo była narażona na społeczne potępienie oraz samotne wychowanie dziecka, co wiązało się z koniecznością jego utrzymania.

Dla młodej kobiety był to najgorszy z możliwych scenariuszy, ale wcale nie jedyny. Przede wszystkim w czasach nowożytnych stosowano rozmaite techniki kontroli urodzeń. Znano stosunek przerywany, ale używano też środków poronnych, które wchodziły w zakres wiedzy każdej znachorki. Zwyczajnym sposobem uniknięcia kłopotów w przypadku ciąży było też małżeństwo. Kobiety decydując się na przypadkowy seks często liczyły na to, że w razie wpadki mężczyzna się z nią ożeni. Jeśli zaś nie chciał tego zrobić, lokalny sąd wiejski miał sposoby, aby go do tego przymusić.

Kobiety, które zaszły w ciążę w takich okolicznościach, występowały do ławy wiejskiej z powództwem przeciwko ojcu dziecka. W jednej z ksiąg wiejskich czytamy przykładowo treść zarzutów:

że jej podciwość oszpecił, ją sobie niewoląc do złego grzechu i złączenia się z sobą, który – grzech z nią płodził tak dalece, że brzemieniem zaszła i już powiada bliska się bydź porodzenia, – prosi taż Marianna, aby był ten Kazimierz Kron parobek karany i jej za wieniec nad grodził, a na dziecię także żeby dał.

Sąd w takiej sytuacji zwykle orzekał o winie i nakładał na chłopa zobowiązanie do odpowiednich świadczeń na rzecz dworu, gromady i kościoła. Niekiedy wymierzano takiemu osobnikowi dodatkowo 50–100 batów. Charakterystyczne, że w księgach wiejskich z XVI i XVII wieku winę orzekano wobec mężczyzn, jak gdyby pomijając milcząco fakt, że kobieta także miał udział w spłodzeniu dziecka. Zaczęło się to zmieniać dopiero w wieku XVIII i wówczas zdarzało się, że baty wymierzano także białogłowie.

Nie brak przekazów, że część chłopskich małżeństw w ogóle dość swobodnie podchodziła do kwestii cudzołóstwa. W Kasinie w połowie XVIII wieku niejaka Katarzyna Krostkowa, mieszkająca od kilka lat bezpotomnie ze swym mężem, który ponoć „chorowity był”, zdecydowała się zajść w ciążę z sąsiadem. Takich i podobnych przypadków było oczywiście więcej, choć nie były one regułą.

Próby nakładania w XVIII wieku grzywien na małżeństwa, którym pierwsze dziecko urodziło się przed upływem dziewięciu miesięcy od daty ślubu lub w innych „podejrzanych” okolicznościach, były pomysłem szlacheckich posesjonatów na wyciągnięcie od chłopów nadprogramowych pieniędzy pod pozorem obrony moralności. Oczywiście za zgodą i z błogosławieństwem lokalnego proboszcza. Jak głosił wierszyk:

Oj, parobecku gładki,
nie chodź do mężatki,
będziesz gorzał w piekle
po same łopatki

Szlachtę trudno posądzać o umiłowanie do zachowania spokoju, ale nawet ją raziło niekiedy brutalne postępowanie chłopów wobec swoich żon i kochanek. Jeden młynarz tłumaczył się, że zabił żonę przypadkiem, „takim sposobem, [że] leżąc na łóżku, nie chciała mi być powolną do małżeńskiej powinności, ja się rozgniewał, uderzyłem ją w piersi pięścią i zaraz zemdlała, ja tego nie postrzegł”. Innym razem kochanek miał pytać: „kochasz mnie Zosiu, ona miała powiedzieć kocham, miał jej kilka razy dać w gębę mówiąc: za co mnie ty kochasz, albo ja twój mąż?”.

Najmniej informacji można zebrać na temat samego przebiegu aktu seksualnego. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można domniemywać, że większość stosunków odbywano w tzw. pozycji misjonarskiej, tj. na leżąco, twarzami do siebie, przy czym kobieta leżała na plecach. Ówcześni ludzie naśladowali przede wszystkich zwierzęta w tym względzie, ale co tu dużo mówić, wcale się nad tym nie zastanawiali.

***

Życie erotyczne w czasach staropolskich było zróżnicowane dość wyraźnie w zależności od określonego stanu społecznego. Szlachta pod tym względem była bardziej subtelna, choć był to w zasadzie jedynie pozór stwarzany przez etykietę, pod którą kryła się potrzeba zaspokajania fizycznych potrzeb. Na wsi seks poza- i przedmałżeński nie był niczym nadzwyczajnym, co może zaskakiwać ludzi współczesnych. Okazuje się jednak, że nauka Kościoła w tym względzie czyniła postępy bardzo wolno.

Bibliografia

• Zbigniew Kuchowicz, Miłość staropolska. Wzory uczciwości – obyczaje erotyczne XVI–XVIII wieku, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1982.
• Tenże, Człowiek polskiego baroku, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1992.
• Ryszard Łaszewski, Przestępstwa przeciwko religii i dobrym obyczajom wprawie wiejskim Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Historia prawa. Historia kultur: liber memorialis Vitoldo Maisel dedicatus, red. Ewa Borkowska-Bagińska, Henryk Olszewski, Printer, Poznań 1994, s. 185–191.
• Tomasz Wiślicz, Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia, Chronicon, Wrocław 2012.