Marynarka wojenna II Rzeszy była swoistym unikatem. Budowano ją od podstaw i w związku z tym doskonale odzwierciedlała aktualny kurs polityczny swojego kraju i stan ówczesnej techniki wojskowej. Jak i po co powstała jedyna flota, która była w stanie rzucić wyzwanie Royal Navy?

Późne popołudnie 31 maja 1916 roku. Na lekko wzburzonym, zasnutym mgłą Morzu Północnym, pod pokrywą szarosinych chmur, ustawiły się dwa szeregi okrętów. Do starcia szykowały się jednostki Royal Navy oraz Hochseeflotte (niemiecka Flota Oceaniczna), a chwilę później z krążownika SMS Lützow padła salwa rozpoczynająca jedną z największych i najkrwawszych bitew morskich w dziejach. I jakkolwiek trudno to sobie wyobrazić, flota, która rzuciła wówczas wyzwanie samej Royal Navy, jeszcze czterdzieści lat wcześniej w ogóle nie istniała.

1. i 2. Eskadra Hochseeflotte w Kilonii (fot. National Archives and Records Administration, id 533188, domena publiczna)

Żelazny Kanclerz się opiera

Kaiserliche Marine, jak sama nazwa wskazuje, powstać mogła dopiero wtedy, gdy powstało Cesarstwo Niemieckie, czyli w 1871 roku. Tak jak nowe państwo składało się w większości z ziem Związku Północnoniemieckiego, tak i na samym początku nowa flota składała się z jednostek wchodzących w skład marynarki tegoż Związku. Były one jednak nieliczne i zbyt słabe. Gdy w 1864 roku wybuchła wojna niemiecko-duńska, Niemcy zawdzięczali remis w morskiej bitwie pod Helgolandem tylko wsparciu floty Cesarstwa Austrii. Nawiasem mówiąc, ostatnim starciu, w którym drewniane okręty walczyły w szyku liniowym.

Bitwa pod Helgolandem na obrazie Josefa Carla Püttnera, między 1864 a 1881 r. (domena publiczna)

Było zatem jasne, że nowo powstałe państwo potrzebuje marynarki wojennej, kwestią dyskusyjną pozostawało natomiast, jakie miały być stawiane przed nią zadania. Przeważyło zdanie Bismarcka, który nie był zainteresowany rozwojem oceanicznej floty wojennej i uważał siły morskie jedynie za zabezpieczenie wód przybrzeżnych, więc ich rozwój przebiegał początkowo stosunkowo niemrawo. Zamówiono sześć fregat pancernych, osiem korwet i kilkadziesiąt mniejszych jednostek, marynarkę podporządkowano jednak wojskom lądowym. Jest pewną ciekawostką, że imieniem człowieka tak niechętnego flocie nazwano jeden z dwóch pancerników III Rzeszy, zarazem nazywając drugi na cześć jednego z ojców jej rozbudowy, Alfreda von Tirpitza.

Dwoma najważniejszymi wydarzeniami dla rozwoju Kaiserliche Marine w tym okresie, prócz samego jej powstania, było otworzenie w Kilonii Marineakademie (Akademii Marynarki Wojennej) w 1872 roku oraz przekopanie w 1887 roku Kanału Kilońskiego, który miał znaczenie zarówno handlowe, jak i strategiczne.

Należący do przeddrednotów pancernik HMS Hessen przepływa pod Wysokim Mostem nad Kanałem Kilońskim (fot. Naval History & Heritage Command, nr NH 88049, domena publiczna)

Realpolitik czy Weltpolitik

W zależności od podejścia do tego władcy, cesarza Wilhelma II można uznać zarówno za wizjonera, jak i za fantastę. Jego koncepcja Weltpolitik, wg której II Rzesza miała pełnić rolę mocarstwa kolonialnego, stała w całkowitej sprzeczności z Realpolitik Bismarcka, zakładającej, że Niemcy mocarstwem faktycznie będą, lecz lądowym, kontynentalnym. I chociaż swe pierwsze kolonie Niemcy zdobyli w roku 1884, to dopiero za Wilhelma II program kolonialny został usystematyzowany. Rzecz jasna nie mogło być mowy o uprawianiu Weltpolitik czy zabezpieczaniu budowanego imperium kolonialnego bez znaczących morskich sił zbrojnych. Tak się jednak złożyło, że cesarz był zarazem wielkim entuzjastą floty i nie trzeba było go namawiać do niczego, co związane by było z jej rozwojem.

SMS Kaiser Friedrich III (il. Hugo Graf, domena publiczna)

Zacząć należy od tego, że po raz pierwszy dowódcą marynarki wojennej został marynarz, admirał Alexander von Monts, dotychczas bowiem stanowisko to piastowali generałowie piechoty. Zamówiono też serię czterech pancerników typu Brandenburg – pierwszych pełnomorskich okrętów niemieckich. W 1895 roku zamówiono kolejną serię przeddrednotów, tym razem pięciu innowacyjnych pancerników typu Kaiser Friedrich III.

Wilhelm II Hohenzollern na portrecie autorstwa Maxa Konera, 1890 r. (domena publiczna)

Plan rozbudowy floty, co warto podkreślić, miał znaczenie nie tylko strategiczne, ale także polityczne w zakresie wewnętrznym. Niemcy od średniowiecza składały się z mozaiki różnych księstw, ziem i państw – owszem, złączonych językiem i pewną wspólnotą kulturową, nie tworzących jednak wspólnego bytu politycznego. W 1871 roku Niemcy po raz pierwszy stały się jednym państwem, co było dla jego mieszkańców czymś zupełnie nowym. Hohenzollernowie bardzo potrzebowali czegoś, co połączy ich kraj, Wilhelm II zaś uznał, że może to być właśnie flota.

Rozbudowa marynarki wojennej była jedyną inwestycją ogólnopaństwową, którą można było przedstawić propagandowo jako wspólny, jednoczący wysiłek. Po pierwsze, angażował on różne gałęzie przemysłu: konieczna była stal z nadreńskich hut, węgiel ze śląskich kopalni, dłużyce z lasów Schwarzwaldu… – w budowę floty był zaangażowany każdy z landów. Co ważniejsze jednak, w odróżnieniu od wojsk lądowych, do Kaiserliche Marine nie obowiązywał zaciąg terytorialny. Nie mogło być okrętu z załogą saksońską czy badeńską, zamiast tego obok siebie służyli pomorski rybak, saarlandzki górnik i bawarski rolnik. W ten sposób formowano duch pewnej jedności, wspólnej służby dla Cesarstwa. Podobnie zresztą było z zadaniami, które stawiano przed flotą. Czy to tłumiąc powstanie bokserów, czy zabezpieczając Niemiecką Afrykę Wschodnią, czy wpływając do Abukiru, marynarze wszędzie reprezentowali oni interesy Rzeszy, nie zaś krajów związkowych.

Rzucenie rękawicy

W 1897 roku sekretarzem Urzędu Marynarki Rzeszy został Alfred von Tirpitz. Ten syn kostrzyńskiego urzędnika obdarzony był niespożytą energią oraz miłością do floty. Rok po objęciu nowego urzędu zainicjował powstanie Deutscher Flotteverin – Stowarzyszenia Floty Niemieckiej. Była to potężna grupa lobbystyczna łącząca polityków, przemysłowców, oficerów etc., której celem była budowa silnej marynarki wojennej Cesarstwa. Z jego pomocą udało się w tym samym roku przeforsować przyjęcie przez Reichstag tzw. Flottengesetz – Ustawy o flocie.

Na mocy tej decyzji kraj, który jeszcze 10 lat wcześniej dysponował tylko fregatami pancernymi, teraz miał rozbudować swą marynarkę wojenną do 19 pancerników i 50 krążowników: 8 pancernych, 12 dużych i 30 lekkich. Celem było stworzenie marynarki, która mogłaby przeciwstawić się siłom morskim Rosji i Francji. Tirpitz nie zamierzał jednak na tym poprzestać. Uważał, że jego zadanie będzie wypełnione dopiero wówczas, gdy Kaiserliche Marine będzie wystarczająco silna, by stać się równorzędnym przeciwnikiem Royal Navy. A jeszcze lepiej, jeśli będzie ją przewyższać.

John Arbuthnot Fisher na obrazie Huberta von Herkomera, przed 1914 r. (ze zbiorów National Portrait Gallery, nr inw. NPG 2805, domena publiczna)

Intensywna rozbudowa floty niosła ze sobą dwa negatywne skutki. Po pierwsze, bardzo obciążała finanse kraju. By zapewnić fundusze na realizację planów zawartych w kolejnej Ustawie o flocie, przyjętej w 1900 roku, konieczne było zaciągnięcie pożyczek zagranicznych. Po drugie, decyzje te zwróciły baczną uwagę brytyjskiego lwa w osobie admirała Johna Fishera, 1 barona Fisher, powszechnie zwanego Jacky Fisher.

Był to niezwykły człowiek, który karierę zaczynał jeszcze na drewnianych żaglowcach, kończył zaś, dowodząc eskadrami drednotów, okrętów podwodnych i pierwszymi protolotniskowcami. Od 1890 roku kształtował on Królewską Marynarkę Wojenną, od 1904 roku piastował zaś stanowisko pierwszego lorda morskiego Admiralicji. Działania Tirpitza szybko zaczął traktować jako poważne zagrożenie. Dwukrotnie forsował pomysł przeprowadzenia wyprzedzających uderzeń na Kilonię i Wilhelmshaven. Nie zdobył poparcia dla tej inicjatywy, zmienił więc taktykę. Ponieważ zgodnie z Ustawą o obronie morskiej z 1889 roku Royal Navy miała przewyższać siłą dwie kolejne marynarki wojenne, trzeba było rozpocząć wyścig zbrojeń.

Tarcze i miecze

W roku 1906 zwodowano HMS Dreadnought. Ten słynny okręt uczynił wszystkie pozostałe pancerniki przestarzałymi i choć nie był opracowany wyłącznie w odpowiedzi na zagrożenie ze strony Kaiserliche Marine, to jednak stał się ważnym przełomem w rywalizacji mocarstw. Zgodnie z logiką wyścigu zbrojeń obie strony wypuszczały coraz silniejsze i nowocześniejsze jednostki. Najpierw Niemcy opracowali w 1907 roku swe pierwsze drednoty, typ Nassau. W tym samym czasie Brytyjczycy zaczęli prace nad pierwszymi krążownikami liniowymi, typu Invincible, na co Niemcy odpowiedzieli położeniem stępki pod SMS Von der Tann. Kiedy Brytyjczycy zaczęli prace nad typami Bellerophon i St. Vincent, Niemcy odpowiedzieli czterema pancernikami typu Helgoland.

Nie należy jednak uważać, że Brytyjczycy byli w tym wyścigu wyłącznie stroną inicjatywną. Niemieckie krążowniki liniowe typu Derfflinger czy znakomite krążowniki liniowe typu Moltke wymusiły na wyspiarzach modernizację ich jednostek tej klasy. Nawiasem mówiąc, bliźniak SMS Moltke, SMS Goeben, rychło miał się wsławić swą brawurową ucieczką, podczas której wraz z SMS Breslau przez niemal tydzień nie dawał się doścignąć brytyjskiej Flocie Śródziemnomorskiej i w końcu przedarł się do Konstantynopola.

HMS Dreadnought w 1906 roku (fot. Naval History and Heritage Command, nr NH 61017, domena publiczna)

Rywalizacja ta trwała aż do wybuchu Wielkiej Wojny. W roku 1914 Rosja była już daleko w tyle – nie posiadała w ogóle drednotów ani krążowników liniowych. Opłakany stan carskich sił morskich był zresztą w dużej mierze skutkiem miażdżącej klęski poniesionej przez nie pod Cuszimą, kiedy to zniszczeniu uległa prawie cała Flota Bałtycka. Francja i Austro-Węgry, zajmujące kolejne dwie lokaty, posiadały odpowiednio cztery i trzy drednoty oraz czternaście i sześć przeddrednotów. Ostatecznym potwierdzeniem przewagi Republiki była liczba krążowników pancernych: dziewiętnaście wobec dwóch habsburskich.

Co zaś się tyczy dwóch głównych przeciwników, to przewaga leżała po stronie Royal Navy w niemal każdej kategorii. Brytyjczycy dysponowali dwudziestoma dwoma drednotami, podczas gdy Niemcy piętnastoma. RN miała dziewięć krążowników liniowych, KM cztery. Na czterdzieści brytyjskich przeddrednotów przypadały dwadzieścia dwa niemieckie, na trzydzieści cztery brytyjskie krążowniki pancerne – osiem niemieckich. Wreszcie, pięćdziesięciu dwóm brytyjskim krążownikom panceronopokładowym Niemcy mogli przeciwstawić siedemnaście. Jedynie pod względem torpedowców Kaiserliche Marine dysponowała przewagą liczebną, miała ich bowiem 115, a Royal Navy 109.

HMS Barham, jeden z pancerników typu Queen Elisabeth, połowa lat 30. XX wieku (fot. Naval History and Heritage Command, nr NH 63077, domena publiczna)

Powyższe zestawienie wymaga trzech komentarzy. Po pierwsze, nie uwzględnia wartości bojowej i jakości jednostek, a jedynie ich liczbę. Po drugie, prezentuje stan na sierpień 1914 roku, nie zawiera więc jednostek będących w budowie lub na ukończeniu. Po trzecie wreszcie, okręty brytyjskie operowały na większej liczbie akwenów, co niejako „rozciągało” ich siły.

Ostatnim akordem wyścigu zbrojeń było zwodowanie pancerników typu Queen Elizabeth, pierwszych na świecie uzbrojonych w działa kalibru 381 mm. Ich przeciwwagą miał być typ Bayern (następca bardzo dobrych, lecz uzbrojonych w działa 305 mm okrętów typu König), zwodowano je jednak zbyt późno, by wzięły znaczący udział w walkach. Z kolei jednostki typu Queen Elisabeth, powszechnie uznawane za bardzo udane, służyły jeszcze podczas II wojny światowej.

SMS Bayern, 1915 r. (fot. Bundesarchiv, Bild 183-R17811, CC-BY-SA 3.0)

Cel budowy Hochseeflotte widać gołym okiem, gdy przyjrzeć się planom jej okrętów. Na żadnym nie przewidziano zbyt wiele pomieszczeń dla załogi, a zaoszczędzone miejsce przeznaczono na dopancerzenie i zwiększenie liczby grodzi wodoszczelnych. Komfort służby na brytyjskich liniowcach był więc bez porównania większy, były one jednak przeznaczone do służby kolonialnej i operowania przez długi czas w znacznym oddaleniu od własnych portów. Okręty niemieckie miały być flotą przełamania.

Do operowania u wybrzeży kolonii wyznaczono lekkie krążowniki, przykładowo typu Königsberg lub znakomitego typu Dresden, wychodząc z bardzo rozsądnego założenia, że skoro Niemcy nie dysponują licznymi portami kolonialnymi i wspierającą je infrastrukturą, tedy miast kierowania tam liniowców lepiej użyć dezorganizujących zaplecze transportowe rajderów.

Okręt klasy König podczas bitwy jutlandzkiej (il. Claus Bergen, ze zbiorów Biblioteki Kongresu USA, domena publiczna)

Wielkie plany Niemiec i samego Wilhelma zostały jednak pogrzebane pod Jutlandią. Wielka bitwa morska, choć zakończona taktycznym zwycięstwem Hochseeflotte, nadwyrężyła jej siły tak dalece, że ich odbudowa była niemożliwa. Tym samym zwycięstwo strategiczne odnieśli Brytyjczycy. Dzisiaj po jedynej flocie, która zagroziła dominacji Royal Navy, pozostało wrakowisko w Scapa Flow, jedna ze słynniejszych atrakcji dla nurków.

Bibliografia

  • Sebastian Haffner, Prusy bez legendy. Zarys dziejów, Oficyna Historii XIX i XX Wieku, Warszawa 1996.
  • Henryk Wereszycki, Sojusz trzech cesarzy, t 1, Geneza 1866–1872, PWN, Warszawa 2010.
  • Roman Kochnowski, Bilans dokonań wojennych Kaiserliche Marine 1914–1918, [w:] Wielki przełom. Konflikty zbrojne i przemiany wojskowości 1912–1923, pod redakcją Michała Baczkowskiego [seria: „Prace Komisji Historii Wojen i Wojskowości”, t. 11], Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2018.
  • Piotr Szlanta, „Nasza przyszłość leży na morzu”: wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania rozbudowy floty niemieckiej w latach 1898–1912, „Studia Maritima”, t. 30 (2017).

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!