Polskie szlachectwo było niezwykle atrakcyjne – nie tylko dla chłopów i mieszczan (co oczywiste), ale też dla szlachetnie urodzonych cudzoziemców. Nie brakowało zatem chętnych, by dołączyć do najwyższego stanu Rzeczpospolitej. Zarówno legalnie, jak i zupełnie wbrew prawu.

We wczesnym średniowieczu definicja szlachectwa nie była sformalizowana pod względem prawnym. W Polsce znalazła odzwierciedlenie w statutach Kazimierza Wielkiego z lat 1356–1362, w których stwierdzono, że źródłem szlachectwa jest posiadanie rodziców ze stanu rycerskiego. Statuty nie omawiały jednak całości problematyki, choć rodziły się wątpliwości dotyczące tego, czy osoba niebędąca posesjonatem mogła być szlachcicem.

Szlachcic polski na rysunku Kajetana Wincentego Kielisińskiego, I poł. XIX w. (ze zbiorów PAN Biblioteki Kórnickiej, sygn. AO XVI 1101)

W 1505 roku sejm obradujący w Radomiu przyjął uchwałę, która doprecyzowała pojęcie szlachectwa w polskim prawodawstwie. Od tamtej pory o przynależności do tego stanu decydowały dwa czynniki: 1. Urodzenie z obojga rodziców szlachciców; 2. Zamieszkiwanie w posiadłościach ziemskich. Jeśli matka danej osoby nie była szlachcianką, wymienione kryteria musiał spełniać ojciec. Ustalenia te wiązały się z istniejącą już wcześniej instytucją nagany szlachectwa, która umożliwiała weryfikację pochodzenia danej osoby na podstawie wywodu sięgającego trzeciego pokolenia wstecz w prostej linii męskiej.

Inną kwestią budzącą kontrowersje było prawo do piastowania urzędów i uczestnictwa w życiu publicznym, gdyż szlachta przez cały okres istnienia Rzeczypospolitej stała na stanowisku, że obejmowało ono jedynie posiadaczy ziemskich posługujących się herbem rodowym. Szlachta gołota nie mogła sprawować żadnych urzędów, kwestionowano także jej prawa, np. do nietykalności osobistej. W rzeczywistości bywało z tym jednak bardzo różnie, gdyż z biegiem lat szlachta traciła zdolność do egzekwowania tych zapisów wobec postępującej niewydolności instytucji oraz upadku kultury politycznej.

Z chłopa pan

W Europie pierwsze adopcje do stanu szlacheckiego zaczęto stosować w krajach Rzeszy niemieckiej na początku XIV wieku. Dość szybko praktyka ta przeniknęła do Polski, Czech oraz na Węgry. W Rzeczypospolitej do końca XVI stulecia nobilitacja była prerogatywą wyłącznie królewską.

Polskie prawodawstwo przewidywało możliwość uzyskania szlachectwa przez osoby wywodzące się ze stanu mieszczańskiego lub chłopskiego. Przywilej, zazwyczaj wraz z herbem, choć nie była to reguła, wydawał monarcha, a konkretnie kancelaria królewska w jego imieniu. Dokument tego typu był w sądzie wystarczającym dowodem na przynależność do stanu szlacheckiego. Do 1578 roku polscy władcy wydali co najmniej 378 aktów nobilitujących. Sam Zygmunt August dokonał tego 178 razy.

Samowolne postępowanie króla w tym zakresie budziło niepokój, w związku z czym w 1578 roku senatorowie i posłowie ograniczyli prerogatywy monarchy – odtąd mógł on nobilitować plebejuszy jedynie za zgodą stanów sejmujących. Przepis ten nie był jednak restrykcyjnie przestrzegany – Stefan Batory i Zygmunt III nadali szlachectwo łącznie 227 osobom. W rezultacie sejm postanowił w 1601 roku, że do zatwierdzenia takiej decyzji nie wystarczy jedynie aprobata stanów sejmujących, lecz konieczna będzie konstytucja sejmowa, a ta musiała zawsze zostać przyjęta zgodnie przez wszystkich uczestników obrad. We wspomnianej uchwale czytamy:

szlachty nowej zagęściło się bardzo wiele i coraz to jej więcej rozmaitymi sposobami przybywa, przeto zabiegając temu, postanawiamy to na potem, że my i potomkowie nasi [czyli kolejni królowie] żadnego do szlachectwa przypuszczać nie mamy, jedno którego by był nam od senatu i posłów ziemskich a w wojsku przez hetmana zalecony, ze znacznych zasług jego w Rzeczypospolitej.

Od 1578 roku król nie mógł już nadawać szlachectwa tylko wedle własnej woli. Na ilustracji sejm koronny za panowania Zygmunta Augusta (grafika z dzieła Jana Herburta „Statuta y Przywileie Koronne” z 1570 roku)

Cudzoziemiec – szlachcic bez przywilejów

Co ciekawe ani statuty kazimierzowskie, ani konstytucja radomska nie wspominały o szlachcie cudzoziemskiej. Tymczasem nabywała ona w tym okresie zupełnie legalnie majątki i wiodła ziemiański styl życia. Znane są przypadki nagany cudzoziemców, którzy powoływali się na świadków zza granicy, aby udowodnić swoje pochodzenie. W ich przypadku od 1593 roku mówiono o indygenacie, czyli prawie wynikającym z osiadłości, w przeciwieństwie do nobilitacji, która umożliwiła nabywanie ziemi w ogóle. Inaczej mówiąc, w Rzeczypospolitej nie kwestionowano prawa cudzoziemców do kupowania dóbr ziemskich, co nie oznaczało, że posiadali oni przywileje polskiej szlachty. Te można było uzyskać początkowo jedynie za zgodą króla, a później tylko sejmu – poprzez otrzymanie indygenatu.

Nagrobek Seweryna Bonera w kościele Mariackim w Krakowie (fot. Ignacy Krieger, „Rocznik Krakowski”, 1904 r.)

I tak przykładowo Zygmunt I Stary nadał w 1514 roku polski herb niemieckiej rodzinie kupieckiej Bonerów. Później król oddał kasztelanię krakowską, a zatem najwyższy urząd świecki w państwie, Sewerynowi Bonerowi, co spotkało się z protestami szlachty. W 1537 roku władca wydał więc dokument, w którym stwierdził, że Bonerowie cieszą się pełnią praw publicznych, co ucięło spekulacje. Charakterystyczne jest jednak, że nie wszyscy musieli zabiegać o taki przywilej. Przykładowo Mniszchowie, wywodzący się ze szlachty księstwa cieszyńskiego, nigdy nie starali się o takie potwierdzenie. Zygmunt Stary uznawał bowiem osiadłość tej rodziny na Morawach, i wynikające z tego tytułu prawa szlacheckie.

Podejście to zaczęło się jednak zmieniać wraz z rosnąca rolą sejmu oraz działalnością ruchu egzekucyjnego, dążącego do uzyskania realnego udziału e rządzeniu krajem przez średnią szlachtę. W 1607 roku sejm wyraźnie oddzielił nobilitację od indygenatu. Pierwsza z nich wciąż była wydawana przez kancelarię, a dopiero później potwierdzana przez sejm. Indygenat zawsze musiał zostać w pierwszej kolejności poparty stosowną konstytucją sejmową, drukowaną i rozsyłaną po grodach jak pozostałe uchwały.

Każdy cudzoziemiec ubiegający się o uzyskanie statusu polskiego szlachcica musiał spełnić dwojakie warunki: formalnoprawne oraz materialne. Przede wszystkim należało wystąpić do sejmu – za pośrednictwem sejmiku, a później senatorów, posłów ziemskich i króla – o wydanie indygenatu. Dołączenie do grona polskich nobilów wiązało się również z koniecznością dysponowania odpowiednią sumą pieniędzy, która umożliwiałby nabycie dóbr ziemskich. Jeśli nieruchomości zostały zakupione wcześniej, należało to wykazać. W czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego po zdobyciu polskiego szlachectwa cudzoziemcy byli zobligowani do zakupu dóbr ziemskich o wartości nie mniejszej niż 200 tys. zł. Oprócz tego musieli oni wykazać się zasługami dla kraju – najlepiej w służbie wojskowej.

Szereg obostrzeń, jakie stawiano osobom aspirującym do stanu szlacheckiego, powodowała, że do końca istnienia Rzeczypospolitej nadano relatywnie niewiele nobilitacji oraz indygenatów – w całym XVII wieku były ich około 400. Liczba ta maleje zwłaszcza w porównaniu do ogółu szlachty, która stanowiła ok. 8% całego społeczeństwa. Wśród przyjętych do tego stanu znaleźli się np. bratanek króla Stefana kardynał Andrzej Batory, hetman inflancki Jerzy Farensbach, znany drukarz Jan Januszewski, który otrzymał od Batorego patent na druk konstytucji sejmowych, hospodar Mołdawii Miron Mohyła, kupiec Wilhelm Orsetti czy związany z Janem Kazimierzem generał piechoty cudzoziemskiej Franciszek Andrault de Buya. Oprócz tego nagrodzono w ten sposób wielu artystów, w tym Marcella Bacciarellego. Chętnych nie brakowało, gdyż polskie szlachectwo było niezwykle atrakcyjne.

Udawać szlachcica – rzecz nietrudna

Istniały również ścieżki umożliwiające nielegalne przeniknięcie do grona braci herbowej. Należało do nich m.in. małżeństwo ze zubożałą szlachcianką oraz zdobycie protekcji bogatego szlachcica lub magnata, który mógł „osadzić” daną osobę na swoich dobrach, zobowiązując ją do posługi na swoją rzecz.

Mieszczaninowi dysponującemu pewnym zapleczem materialnym oraz jako taką ogładą nietrudno było udawać niezamożnego szlachcica pochodzącego z odległych krain państwa polsko-litewskiego. Urodzenie takiego człowieka, podającego się za nobila z Kijowszczyzny czy Podlasia, było trudne do zweryfikowania bez znajomości jego krewnych i powinowatych w miejscu urodzenia.

Akt nobilitacji Jana Januszowskiego Lazaridesa (1550–1613), wydawcy i kierownika Oficyny Łazarzowej w Krakowie, nadany przez króla Zygmunta III Wazę, 24 stycznia 1588 r. (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, nr inw. rkps 1793 MNW, domena publiczna)

To samo dotyczyło chłopów, pośród których znajdowali się również bardziej majętni kmiecie, nierzadko przecież bogatsi od biednych szlachciców. Ich związki ze szlachciankami nie były niczym nadzwyczajnym. W zamian za godne życie panna wnosiła w posagu herb. Później należało już „tylko” znaleźć chętnych do poświadczenia w sądzie (w razie potrzeby), że ród w linii męskiej posiada szlachectwo od trzech pokoleń wstecz. Najczęściej przekupywano świadków lub stosowano trik polegający na tym, że wynajęty szlachcic wnosił o naganę do sądu, po czym wycofywał się z oskarżenia.

Księga chamów, czyli o ściganiu uzurpatorów szlachectwa

Zamożniejsi chłopi po ucieczce i przenosinach w odległe rejony Rzeczpospolitej mogli relatywnie łatwo udawać szlachciców (na ilustracji gospodarz krakowski wg Jana Piotra Norblina)

Proceder przenikania do stanu szlacheckiego przez plebejów bez nobilitacji był dość rozpowszechniony. Do tego stopnia, że stał się obsesją pewnego zubożałego szlachcica, który tropił takich „zbrodniarzy” w Koronie. Mowa tutaj o Walerianie Nekandzie-Trepce (ur. 1584 lub 1585, zm. 1640), który według „Herbów rycerstwa polskiego” pióra Bartosza Paprockiego (ur. 1543, zm. 1614) wywodził się ze starodawnego rodu Toporczyków z Sieciechowic o zawołaniu „nekanda”, czyli „ta, która ma być zabita”. Przedstawiciele Trepków byli blisko związani z Jagiellonami, jeden z nich poległ w bitwie pod Warną przy boku Władysława III, kolejny z Toporczyków zginął w bitwie pod Mohaczem razem z Ludwikiem II Jagiellończykiem. Inni męscy członkowie rodu służyli na dworach Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta. W początkach XVII wieku stracili znaczenie i nie piastowali już żadnych urzędów oraz funkcji.

Walerian, nie mogąc pogodzić się ze spadkiem pozycji rodu i pamiętając o jego dawnej świetności, całe swoje dorosłe życie poświęcił zbieraniu informacji o „ludziach niegodnych”, którzy przeszli niezgodnie z prawem do stanu szlacheckiego. Zamiłowanie to przejął od swojego ojca Hieronima (zm. 1629 lub 1630), który kilkukrotnie kwestionował publicznie szlachectwo różnych osób. Najczęściej przegrywał jednak będące tego konsekwencją procesy i skazywano go na wysokie grzywny, a raz nawet na banicję – na mocy wyroku sądu sejmowego wydanego w wyniku konfliktu z Osmólskimi.

Walerian jeszcze w młodym wieku, mając około 22–23 lat, oskarżył o plebejstwo Stanisława Baranowskiego z Rzeplina. Trepka przegrał sprawę w Trybunale Lubelskim, gdyż jego adwersarz dysponował przywilejem nobilitacyjnym od Zygmunta Augusta. Mimo to Walerian upierał się, że nobilitacja ta była nieważna, choć nie miał na to oczywiście żadnych dowodów. Uważał, że skoro król wydał komuś taki dokument, „niechże tylko u niego [tzn. u władcy] będzie nobilis, a u szlachty wszystkiej chłopem, póki żyw będzie”. Wydaje się, że podobne podejście było dość powszechne. Jan Chryzostom Pasek, będący w ostrym sporze z Iwanem Mazepą, dał mu w 1662 roku w gębę na pokojach królewskich. Mazepie nikt z obecnych nie pomógł, „ponieważ to był trochę szalbierz, a do tego kozak niedawno nobilitowany”.

Trepka nie prowadził ziemiańskiego stylu życia, gdyż sprzedał ojcowiznę i przeprowadził się na stałe do Krakowa. Lokal mieszkalny wynajmował od kupców, z którymi prowadził nawet interesy. Jednocześnie na każdym kroku podkreślał swoje starożytne pochodzenie, wyrabiając w sobie poczucie wyższości. Choć musiał mieć znajomych wśród mieszczan krakowskich, ich przewaga materialna budziła w nim jeszcze większą pogardę wobec niższych stanów. Prowadził nieustanne wędrówki po Małopolsce (głównie województwie krakowskim, sandomierskim i lubelskim) w pogoni za pogłoskami o plebejach zagrażających stanowi szlacheckiemu. Posiadane informacje zapisywał w księdze według kolejności alfabetycznej.

Współcześnie, ze względu na poważne braki w księgach sądowych oraz celowe zatajanie przez rozmaite rody plebejskiego pochodzenia, nie jesteśmy w stanie zweryfikować jego ustaleń. Nie ulega jednak wątpliwości, że bardzo często miały one charakter jedynie plotek i pomówień, a niekiedy zwykłych konfabulacji zmyślonych przez nienawistnych sąsiadów, którzy pragnęli zaszkodzić lokalnemu posiadaczowi ziemskiemu. Trepka wykorzystywał każdą okazję do zdobycia wiadomości o znienawidzonych plebejach dybiących na szlacheckie majątki. Rozmawiał z każdym, kto miał w tej sprawie cokolwiek do powiedzenia: ze szlachtą, mieszczanami, karczmarzami, rzemieślnikami itp. A jak wiadomo, wszyscy miłują się w sensacji.

Topór, herb Trepków (rys. Tadeusz Gajl, wersja wektorowa Bastianow, zmiany stylistyczne Avalokitesvara, CC BY-SA 3.0)

Twórca liczącego ponad 2 tys. stron „Liber Chamorum” wykorzystywał również tego rodzaju donosy w celu znalezienie kogoś, komu można byłoby odebrać legalnie ziemię i ją sprzedać. Sam bowiem gospodarować majątkiem nie potrafił i niewiele miał wspólnego ze szlacheckim, ziemiańskim stylem życia, wymaganym nie tylko przez zwyczaj, ale i prawo. Trepka nie był więc najlepszym autorytetem do moralizowania na temat szlachectwa. W rzeczywistości, mieszkając w mieście i trudniąc się niewłaściwymi zajęciami, sam mógł zostać pozbawiony praw stanowych.

W Rzeczypospolitej masowym zjawiskiem była migracja za lepszymi warunkami życia. Wielu przedstawicieli biednych rodów mazowieckich wyjechało na Ruś Czerwoną i ziemie ukrainne, gdzie zaciągało się do służby wojskowej lub szukało protekcji u możnych panów kresowych. Ich szlachectwo, choć skromne, było prawdziwe, wykorzenienie dawało jednak ludziom pokroju Trepki asumpt do wysuwania pod ich adresem wątpliwości co do ich urodzenia. Walerian był bardzo czujny. Podstępnych plebejów widział niemal wszędzie. W swoim dziele umieszczał nawet ich rysopisy, niczym w liście gończym, podkreślając, że złe obyczaje oraz podejrzany wygląd zdradzają podszywającego się pod szlachcica:

niejaki Śmiglecki nazywał się z Pokrzywnic Kobiele rymarza mieszczanina syn. Temu rymarz ociec dał pieniędzy coś dla arendy jakiej i dla ożenienia. Ten zalecał się pannie Gosławskiej w sandomierskiej ziemi, ale poznano z niego, iż chłop, bo mowę chłopską miał, szepluniawą i prostak w obyczajach. Nie chciała zań [iść] panna. Owo prostak srogi jest. Ten pojął przecie kogoś z bełskiej ziemi.

Nic nie znaczyła dla niego nobilitacja, nic nie powstrzymywało go przed oskarżaniem potężnych Lubomirskich, Ostrogskich, Tęczyńskich i Zbaraskich, że „nadają” szlachectwo, powiększając swoją klientelę. Trepka był jednak o tyle rozsądny, że trzymał się z daleka od drukarni, przez co jego książka przeleżała 300 lat w rękopisie. Można tylko przypuszczać, jak długo pożyłby jej autor, gdyby wyniki jego śledztwa ujrzały światło dzienne.

Inna sprawa, że jego praca, swoisty „herbarz plebejski”, nie ma odpowiednika w innych państwach europejskich – podobne dzieło powstało jedynie w Hiszpanii, ale dotyczyło neofitów przechodzących na chrześcijaństwo. Jeszcze przed wojną niektórzy ziemianie wertowali „Księgę chamów”, poszukując swego nazwiska w indeksie… Być może był to jeden z powodów, dla których dzieło Trepki nie mogło znaleźć wydawcy.

Warto także podkreślić, że Walerian poświęcał najwięcej miejsca tym, którzy mu podpadli. Wyjątkowo zjadliwie pisał więc o Montelupich i Szembekach, ledwo zaś wspomniał o Morsztynach. Wszyscy wymienieni dysponowali królewską nobilitacją i służyli pożyczkami polskim monarchom. Zygmunt III przykładowo chętnie utrzymywał korespondencję z Montelupimi, a w 1588 roku bawił nawet w ich krakowskiej kamienicy. Najwidoczniej jednak tego rodzaju rekomendacja nie była dla Trepki wystarczająca, aby ostatecznie uznał on daną rodzinę za godną pieczętowania się herbem szlacheckim.

***

W Rzeczypospolitej zarówno plebejusze, jak i szlachta cudzoziemska mieli możliwość legalnego zdobycia polskiego szlachectwa, uprawniającego do pełnego korzystania z szerokich praw stanowych. Droga do osiągnięcia tego przywileju nie była jednak łatwa, zwłaszcza po przejęciu uprawnień do jego nadawania przez sejm. Bez względu na to, na ile informacje podawane przez Trepkę są prawdzie, jego dzieło z pewnością odkrywa mechanizmy przenikania do stanu szlacheckiego, pokazując, że był on zamknięty tylko formalnie.

Bibliografia

  • Stanisław Grodziski, Obywatelstwo w szlacheckiej Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1963.
  • Jerzy Michta, Nobilitacja i indygenat w szlacheckiej Rzeczypospolitej, „Annales Uniersitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin–Polonia. Sectio F”, t. 45 (1990), s. 355–363.
  • Walerian Nekanda-Trepka, Liber Generationis Plebeanorum („Liber Chamorum”), wyd. Włodzimierz Dworzaczek, Julian Bartyś, Zbigniew Kuchowicz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.
  • Bartosz Paprocki, Herby Rycerstwa Polskiego, oprac. K.J. Turowski, Wydawnictwo Biblioteki Polskiej, Kraków 1858.
  • Józef Szymański, Indygenat czy nobilitacja?, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia”, t. 26 (1992), s. 191–198.
Maciej A. Pieńkowski
Maciej A. Pieńkowski, doktor nauk humanistycznych w zakresie historii. Autor monografii „Trudna droga do władzy w Rzeczypospolitej. Sejm koronacyjny Zygmunta III 1587/1588 i sejm pacyfikacyjny 1589 roku” (Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2021) oraz artykułów i recenzji naukowych publikowanych w monografiach zbiorowych, czasopismach (m.in.: „Almanach Warszawy”, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, „Klio”, „Niepodległość i Pamięć”, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, „Polski Przegląd Dyplomatyczny”) i seriach wydawniczych („Studia nad staropolską sztuką wojenną” i „Studia historyczno-wojskowe”). Popularyzator historii w czasopismach „Mówią Wieki” i „Polska Zbrojna. Historia”. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół dziejów Rzeczypospolitej XVI–XVII w., a także wojny polsko-sowieckiej. Naukowo związany z seminarium prowadzonym przez prof. dr hab. Mirosława Nagielskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Stały współpracownik Fundacji Zakłady Kórnickie oraz edukator w Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Historyk Sekcji Badań nad Wojskiem do 1945 r. w Wojskowym Biurze Historycznym im. gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego w Warszawie.

1 KOMENTARZ

  1. Niska samoocena wynikająca z pochodzenia prowadzi do zazdrości i zawiści lub do szukania „gorszości” u innych aby udowodnić swoją „lepszość”. Dojrzała tożsamość wymaga wrażliwości na duchowy wymiar transcendencji, aby odczytać zadanie i cel swojego życia. Taka droga jest możliwa dla każdej osoby niezależnie od stanu.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!