„Nie mogli już chodzić, tylko leżeli rozciągnięci na swych legowiskach […]. Jakże niebezpieczną była ta pokrywająca [ciało] skorupa wrzodów! Bardzo wielu ludzi przez nią umierało, a wielu także umierało z głodu […], nikt bowiem nie troszczył się o chorych, nikt nie roztaczał nad nimi opieki”.

W ten sugestywny sposób anonimowy aztecki świadek opisywał epidemię, która wybuchła w Meksyku tuż po przybyciu Europejczyków. Jak do niej doszło i dlaczego miała tak niszczycielskie skutki?

Po pierwsze, rzućmy okiem na mapę. Mezoameryka jest dość szczelnie izolowana od reszty świata – na północy pustynie, na południu nieprzebyte dżungle, na wschodzie i zachodzie oceany. Siłą rzeczy nie było możliwości transferu osiągnięć cywilizacyjnych z sąsiednich rejonów Nowego Świata.

Mezoameryka z zaznaczonym imperium Azteków w granicach z 1519 roku (rys. Aldan-2, CC BY-SA 4.0)

Dotyczy do także udomowionych zwierząt, na przykład lamy i alpaki nie miały szans przedostać się przez gęste lasy Panamy. Jedynymi zwierzętami, które udało się udomowić w Mezoameryce, były psy, indyki i kaczki piżmowe, wszystkie hodowane z przeznaczeniem do spożycia. Tak niewielka liczba udomowionych gatunków powodowała, że choroby odzwierzęce i epidemie były sprawą zupełnie nieznaną w tej części świata.

Ktoś mógłby zapytać: a co z dzikimi zwierzętami? Na przykład obecna pandemia wywołana przez wirusa SARS-Cov2 wybuchła przecież z powodu kontaktu z nietoperzami lub łuskowcami. Aztekowie spożywali wiele egzotycznych z naszego punktu widzenia zwierząt, takich jak mrówki, koniki polne czy robaki żerujące na agawie. Co więcej, czasem zjadali nawet części ciał pokonanych wrogów. Nigdy jednak nie doprowadziło to do wybuchu epidemii.

Samiec kaczki piżmowej, jednego z nielicznych gatunków zwierząt udomowionych przez prekolumbijskich mieszkańców Mezoameryki (fot. Bernard Dupont, CC BY-SA 2.0)

Hiszpanie przynoszą chorobę

W kwietniu 1519 roku ekspedycja pod dowództwem Hernána Cortésa wylądowała na wybrzeżu Meksyku w miejscu, w którym znajduje się obecnie miasto Vera Cruz. Podbój imperium Azteków szedł zupełnie dobrze do kwietnia 1520 roku, czyli do przybycia karnej ekspedycji mającej przywołać do porządku buntowniczego Cortésa. Dowodzący nią Pánfilo de Narváez okazał się słabym dowódcą i został pokonany, a jego żołnierzy przyłączyli się do zwycięskich oddziałów. Hiszpanie mogli kontynuować konkwistę.

Mężczyzna oślepiony przez ospę, z wyraźnymi bliznami po przebyciu choroby; 1972 r. (fot. Don Eddins, Centers for Disease Control and Prevention’s Public Health Image Library, id: #16057, domena publiczna)

Wraz z wojskami Narváeza przybył czarnoskóry niewolnik – Francisco Eguía – który cierpiał na nieznaną Indianom chorobę. Zaraza czyniła szybkie postępy: we wrześniu dotarła do Tlaxcallan, a w październiku do stolicy imperium Azteków, Tenochtitlán. Jej objawami były kaszel, gorączka i wysypka. Indiańcy informatorzy Bernardina de Sahagúna, opisywali także powikłania po chorobie:

A na niektórych kładły się wrzody tylko w dużych odstępach, nie bardzo ich bolały, nie wszyscy też umierali. A wielu ludziom pozostało na twarzy trochę włókien agawy, ich twarze, ich nosy stawały się [jak ziemia, gdy na nią padają] krople dżdżu. Niektórzy tracili jedno oko, [niektórzy] ślepli zupełnie. Tę pęcherze trwały wówczas przez sześćdziesiąt dni, przez trzy liczenia znaków kalendarza.

Ospa prawdziwa – znakomita broń biologiczna

Opisy choroby wskazują, że przyczyną epidemii był wirus ospy prawdziwej. Obecnie jest ona uznawana za wytępioną, w przeszłości jednak regularnie powodowała tragiczne w skutkach epidemie. Pierwsze objawy występowały po około dziewięciu dniach od zakażenia, początkowo były to gorączka i osłabienie, a po kolejnych kliku dniach na skórze chorego pojawiała się charakterystyczna wysypka. O ile ofiara wirusa nie umarła, po dziesięciu dniach wysypka zmieniała się w strupy, które odpadały, pozostawiały szpecące blizny. Wirus przenosił się drogą kropelkową, był silnie zaraźliwy, a śmiertelność wśród chorych była bardzo wysoka.

Epidemia szerzyła się bez przeszkód. Indianie nie mieli nigdy do czynienia z tego rodzaju chorobami, przez co nie znali takich wynalazków jak kwarantanna, które mogłyby pomóc w walce z zarazą. Zdarzało się, że umierała cała rodzina, a sąsiedzi burzyli jej dom, by nie musieć grzebać ciał. Choroba nie oszczędzała nikogo, umierali wojownicy, umierały dzieci, umierali też władcy. Jak pisano: „Pomiędzy Mexicami, którzy padli ofiarą tej zarazy, był pan Cuitlahuactzin, którego wybrali trochę wcześniej. Wielu dowódców, wielu doświadczonych żołnierzy i odważnych mężczyzn, którzy byli ich obroną w czasie wojny, także umarło”.

Wspomniany Cuitlahuactzin to władca Azteków, który rządził zaledwie 80 dni. Wybrano go po śmierci Montecuhzomy, prawdopodobnie zabitego przez Hiszpanów. Choroba nie oszczędzała także sojuszników konkwistadorów, takich jak rządzący Tlaxcallan Maxixcatzin. Często zdarzało się, że po śmierci władcy któregoś z indiańskich miast-państw arystokraci zwracali się do Cortésa o wskazanie nowego panującego. Umacniało to pozycję Hiszpanów i pozwalało na rozgrywanie dyplomatycznych sporów na swoją korzyść.

„Ostatnie dni Tenochtitlán”, obraz Williama de Leftwicha Dodge’a; 1899 r. (ze zbiorów Howard Tilton Library, Tulane University w Nowym Orleanie)

W czasie oblężenia Tenochtitlán choroba pomogła konkwistadorom w zdobyciu miasta, osłabiając obrońców i powodując głód. Tak opisywał sytuację jeden z azteckich wojowników:

Głodowano, wielu umierało z głodu. Nie pito już dobrej wody, słodkiej wody, a pito wodę z saletrą. Z tego wielu ludzi umierało. A wielu ludzi chorowało na dyzenterię. Z tego umierali. A jedzono same jaszczurki, jaskółki i zielone liście kukurydzy, i trawę z saletrą, i żywiono się owocami włochatych drzew, i zjadano lilie i tynk, i garbowaną skórę, a także skórę jeleni. Mocno ja na ogniu suszono, smażono, pieczono, prażono. To pożerano i zielska, i cegły, i burzany. Nie było niczego, co by nie trapiło! Straszliwie byli opasani. Tłumami umierali z głodu. I całkiem spokojnie przyciskano nas do domów, całkiem spokojnie otaczano nas.

Hekatomba Indian

Szacunki dotyczące śmiertelności różnią dość znacznie, tym bardziej, że zaludnienie Meksyku przed konkwistą też jest przedmiotem sporów. Skoro nie wiadomo, ilu dokładnie ludzi żyło tam przed epidemią, trudno też oszacować, ilu zmarło. Michael E. Smith pisze, że w Dolinie Meksyku, która była wtedy najbardziej zurbanizowanym obszarem, populacja spadła z 1 600 000 w 1519 roku, do 900 000 w 1521 roku. Robert McCaa uważa, że śmiertelność wahała się od 10% do 50%. Oczywiście mówimy o sporym obszarze, więc w różnych jego miejscach mogło być różnie, w zależności np. od gęstości zaludnienia. Można jednak przyjąć, że faktyczna wartość wypadała gdzieś, pomiędzy tymi skrajnymi szacunkami, czyli w okolicach 30%.

Azteckie rysunki z XVI wieku przedstawiające chorych na ospę

Skąd jednak tak duża śmiertelność? Po pierwsze stąd, że Indianie nigdy nie mieli styczności z wirusem ospy. W Europie oczywiście też zdarzały się tragiczne w skutkach epidemie tej choroby, jednak obejmowały one mniejsze tereny i szybciej wygasały. Po drugie populacje rdzennych Amerykanów cechowały się mniejszą różnorodnością genetyczną, przez co były one bardziej podatne na patogeny. Wreszcie, Indianie nie znali sposobów radzenia sobie z epidemią ani mechanizmów jej przenoszenia. Z jednej strony brak opieki nad chorymi pogarszał ich stan, z drugiej opiekunowie ryzykowali zarażenie się ospą.

Kolejne epidemie

Epidemia ospy była pierwszą z katastrofalnych fali chorób zakaźnych, które spadły na Meksyk w XVI wieku. W 1531 roku przez kraj przetoczyła się epidemia odry, w kolejnym roku Indian nękała niezidentyfikowana choroba. W 1538 roku wróciła ospa, a w latach 1545–1548 tyfus zabił ponad 60% rdzennej populacji środkowego Meksyku. Potem w 1550 roku nadeszła epidemia świnki, w latach 1559–1560 kolejnej nieznanej choroby, w latach 1563–1564 po raz drugi odry i wreszcie w latach 1576–1580 wrócił tyfus. W tym okresie liczba indiańskiej ludności Doliny Meksyku wynosiła około 200 000 osób, co oznaczało spadek o 88% w stosunku do 1519 roku. Aztecki świat powoli umierał

***

Czy możemy nauczyć się czegoś od Indian? Raczej nie. Epidemie przebiegały w zupełnie innych warunkach, bez nowoczesnych metod leczenia, w populacji wyjątkowo wrażliwej na choroby zakaźne. Jedyne, o czym warto pamiętać, to że z zarazą nie ma żartów.

Bibliografia

  • Michael E. Smith, The Aztecs, Blackwell Publishers, Malden, Oxford 2002.
  • Aztek Anonim, Zdobycie Meksyku, tłum. Tadeusz Milewski, Ossolineum, Wrocław–Kraków 1959.
  • Robert McCaa, Spanish and Nahuatl Views on Smallpox and Demographic Catastrophe in Mexico, The Journal of Interdisciplinary History, 1996, No. 3, s. 397–431.
  • Sarah L. Cline, Colonial Culhuacan, 1580–1600, A Social History of an Aztec Town, University of New Mexico Press, Albuquerque 1986.
  • Davíd Carrasco, Daily Life of the Aztecs, People of the Sun and Earth, Greenwood Press, Westoport, London 1998.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!