Przez lata wielu badaczy marzyło o tym, by zajrzeć do materiałów Instytutu Literackiego, powołanego w 1946 roku przez Jerzego Giedroycia. Uporządkowanie jego archiwum okazało się trudnym zadaniem. W końcu jednak stało się ono dostępne dla naukowców.

Kilka miesięcy temu w wydawnictwie Biblioteki Narodowej ukazał się „Przewodnik po zasobie Instytutu Literackiego Kultura”, który opracowała Maria Wrede, do niedawna jeszcze kierowniczka Zakładu Rękopisów Biblioteki Narodowej. W publikacji przedstawiła zbiory oraz historię ich opracowania.

Zmysł archiwistyczny Giedroycia?

Redaktor Giedroyc stworzył najpierw w Rzymie, a później w Maisons-Laffitte pod Paryżem, ośrodek, który za cel postawił sobie ocalenie polskiej kultury. Razem z nim mieszkali Zofia i Zygmunt Herzowie oraz Józef Czapski. Był to najważniejszy polski ośrodek intelektualny na emigracji.

Oprócz wydawania co miesiąc „Kultury”, do której pisali emigracyjni i krajowi pisarze i publicyści, Instytut zajmował się wydawaniem pism i książek oraz gromadzeniem księgozbioru dotyczącego Polski, komunizmu i Europy Środkowo-Wschodniej. Swoje publikacje przesyłał do bibliotek polonijnych i oczywiście nielegalnie do Polski. Oprócz tego fundował stypendia i pomoc materialną dla intelektualistów w trudnej sytuacji w kraju. Od 1962 roku wydawał także czasopismo naukowe „Zeszyty Historyczne”.

Jerzy Geidroyc był świadomy potrzeby zachowania swoich dokumentów „dla potomności”. Zbiór, który pozostał po nim oraz po całej redakcji „Kultury” i działalności Instytutu Literackiego, jest jednak bardziej kolekcją niż archiwum. Znajdują się w nim zarówno dokumenty, jak i książki, czasopisma oraz fotografie, a także inne obiekty.

Samo archiwum zostało już opisane i zinwentaryzowane, pozostało jednakże opracowanie całego zbioru bibliotecznego, czyli książek, czasopism, druków ulotnych, publikacji drugiego obiegu i wycinków prasowych. Będzie to kolejne wielkie zadanie, na razie jednak dużym sukcesem było uporządkowanie dokumentów, z których korzystać mogą badacze: historycy, politolodzy, socjolodzy i inni.

Instytut Literacki działał na zasadzie małego przedsiębiorstwa. Duże znaczenie miała tutaj osoba Zofii Hertz, która przed wojną pracowała w kancelarii notarialnej. Z czasem jednak trzeba było zlecać czynności kancelaryjne innym osobom, bowiem skromny zespół Instytutu nie był w stanie wszystkim się zająć, a pracy było sporo. Prowadzono szeroko zakrojoną korespondencję, wydawano czasopisma i książki, wysyłano dary. Musiano także prowadzić księgowość ze względu na to, że Giedroyc kupował książki i czasopisma w dużych ilościach. Tych drugich lubił mieć komplet roczników zarówno polskich, jak i emigracyjnych.

Sama korespondencja narastała lawinowo, poza tym Redaktor zachowywał kopie wszystkich listów, które wysyłał. Powód tego był prosty – pisał je zawsze na maszynie, ponieważ miał okropny charakter pisma, stąd nie było problemem robienie kopii. Dla historyków listy te są nie lada gratką ze względu na mnogość poruszanych przez Giedrocia tematów. Zachowanie korespondencji zarówno przychodzącej, jak i wychodzącej, pozwoliło później na systematyczne wydawanie listów wymienianych przez Redaktora z różnymi osobami, np. Janem Nowakiem Jeziorańskim, Witoldem Gombrowiczem czy Konstantym Jeleńskim.

Giedroyc miał pewną intuicję, która pozwoliła mu nadawać własny układ gromadzonym materiałom, ale intensywne życie, jakie wiedziono w siedzibie Instytutu Literackiego, który był miejscem spotkań intelektualistów z kraju i z emigracji, nie sprzyjało zachowaniu porządków w dokumentach. Redaktor „Kultury” doraźnie angażował różne osoby do pomocy rzpy porządkowaniu zbiorów bibliotecznych i archiwalnych. Był doskonale świadomy tego, że nie da już rady zapanować nad nimi ani samodzielnie, ani nawet z pomocą Zofii Hertz.

Zakupienie fotokopiarki w latach 80. tylko skomplikowało dodatkowo sytuację, ponieważ materiały ciągle powielano. Zatrudniony archiwista i bibliotekarz prowadził prace porządkowe według własnego uznania. W 1995 roku powstało Towarzystwo Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego. Działanie te jednak nie pozwoliły całkowicie uporządkować archiwum. Nie zakończyły tego procesu także prace zespołów z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej z Lublina, które jeździły do Maisons-Laffitte w latach 2001–2005.

Misja specjalna

Aby poradzić sobie z dość dużym problemem wciąż nieuporządkowanych zbiorów i jednoczesną potrzebą ich odpowiedniego zabezpieczenia, w 2007 roku na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wykonano ekspertyzę stanu kolekcji. Z ramienia Archiwum Akt Nowych wykonała ją Anna Nowakowska-Wierzchoś, natomiast ze strony Biblioteki Narodowej Maria Wrede, która miała za sobą wiele doświadczeń w zakresie porządkowania emigracyjnych kolekcji.

Wspólnie ustalono, że zbiorów nie można rozdzielać, ponadto powinny one zostać tam, gdzie je wytworzono, czyli w Maisons-Laffitte. Docelowo opracowane miały zostać zarówno archiwalia, jak zbiory biblioteczne oraz muzealia, a informacje na ich temat planowano udostępnić we wspólnej bazie danych w międzynarodowym standardzie.

Projekt „Inwentarz Archiwum Instytutu Literackiego Kultura” ruszył w 2009 roku, kiedy to Biblioteka Narodowa, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Stowarzyszenie Instytut Literacki Kultura podpisały wspólną umowę. Kierownikiem została Maria Wrede. Do Domu „Kultury” zaczęli zjeżdżać archiwiści i bibliotekarze, którzy pracowali co roku po kilka miesięcy w 4-osobowych zespołach, po dwóch archiwistów i dwóch bibliotekarzy. Łącznie przez Dom „Kultury” przewinęły się 34 osoby.

Przed przystąpieniem do prac w danym roku wyjmowano wszystkie dokumenty wskazane do opracowania z dotychczasowych miejsc przechowania – piwnic, skrzyń amunicyjnych, szaf drewnianych i metalowych, szuflad, pokoju Redaktora, pokoju Zofii Hertz. Robiono również dezynfekcję i po opracowaniu umieszczano archiwalia w specjalistycznych opakowaniach magazynowych, choć zostawiano czasami teczki, którymi posługiwała się redakcja.

Od 2009 do 2010 roku prace trwały w Pawilonie, który był dawnym magazynem książek. Rok później rozpoczął się remont, więc pracowano w małych pokojach w domu. Remont pozwolił na uzyskanie magazynu o pojemności 200 metrów bieżących, w którym można było kontynuować prace. Dodatkowo w budynku znalazł się także magazyn na cymelia, niewielka pracownia naukowa i miejsce na skaner. Do tego doszły także trzy pokoje gościnne.

W 2015 roku zakończono etap porządkowania i opisywania zasobu. Rok później na stronie Biblioteki Narodowej zamieszczono Inwentarz w formie bazy danych (program MAK, 4.3v, standard MARC21), który jest także dostępny ze strony Instytutu Literackiego (kulturaparyska.com) i Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (archiwa.gov.pl).

Na lata 2016–2020 zaplanowano cyfryzację całego zbioru. W następnej kolejności mają zostać skatalogowane i uporządkowane książki, czasopisma, druki ulotne i dokumenty życia społecznego. Część zdigitalizowanych materiałów jest już dostępna na stronie Instytutu Literackiego, która pełni rolę archiwum cyfrowego, w którym dostępne są chociażby wszystkie numery „Kultury” oraz część listów Giedroycia.

Zasób

Opracowane materiały pochodzą z lat 1945–2000, a ponadto niewielka liczba akt powstała w latach wcześniejszych. Jest to zbiór prawie kompletny. Ogólnie rzecz biorąc, znajdują się w nim: archiwum samego Instytutu Literackiego (także samego przedsiębiorstwa), archiwa redakcji dwóch czasopism, archiwalia prywatne osób zaangażowanych w „Kulturę” oraz materiały powierzone.

Zbiory te mają formę maszynopisów, rękopisów, kopii maszynowych, kserokopii, wydruków komputerowych, drukowanych e-maili, druków ulotnych i wycinków prasowych. Łącznie liczą one 165 metrów bieżących, w tym 151 000 listów. Do tego dochodzi 15 m.b. dokumentacji nie aktowej, w której zawiera się także 10 000 fotografii.

Archiwum podzielono na 13 serii, które dobrze pokazują działalność Redakcji i zawiązanych z nią osób:

1. Funkcjonowanie – obejmuje materiały dotyczące m.in. powstania Instytutu w Rzymie, potem przenosin do Maisons-Laffitte, organizacji, administracji nieruchomościami, czyli kolejnymi Domami, działalności wydawniczej i w końcu Towarzystwa Opieki nad Archiwum Instytutu Literackiego.

2. Korespondencja Redakcji – zawiera listy z okresu Rzymskiego, korespondencję Solidarności, poufną, krajową, z Ukraińcami oraz Kongres Wolności Kultury.

3. Teki Redakcyjne – obejmują przede wszystkim teki, czyli zbiór artykułów i innych publikacji do (prawie) każdego numeru lub tomu poszczególnych wydawnictw, w tym „Kultury”, „Biblioteki Kultury” i „Zeszytów Historycznych”.

4. Materiały Warsztatowe – to bardzo różnorodna seria. Oprócz odpowiedzi na ankiety i materiałów z konkursów należą do niej tzw. Okruchy Historii. Były to materiały, które Giedroyc gromadził ze względu na swoje zainteresowania. Wykorzystywano je do publikacji w periodykach ILK, a należały do nich teksty publicystyczne, wspomnienia, teksty naukowe i inne materiały historyczne dotyczące historii Polski, kampanii wrześniowej, Polskiego Państwa Podziemnego, Powstania Warszawskiego, Rządu Polskiego na Zachodzie, Ludowego Wojska Polskiego, Katynia, okupacji ziem polskich, sytuacji w PRL, Kościoła katolickiego, obozu krajów socjalistycznych, emigracji, Solidarności, mniejszości narodowych w Polsce, holocaustu i Żydów w Polsce po II wojnie światowej, łagrów sowieckich, represji w Polsce, Kongresu Wolnej Kultury Polskiej.

5. Materiały Osobowe – znajdują się tu tzw. wiszące teczki, czyli podręczny zbiór materiałów informacyjnych, które Redaktor miał u siebie w gabinecie na specjalnych szynach. Druga część to Materiały Biograficzne, na podstawie których opracowywano notki o autorach. Kolejne części dotyczą Czesława Bieleckiego, Witolda Gombrowicza i Jerzego Stempowskiego.

6. Materiały Niewykorzystane – są to głównie teksty, których nie opublikowano oraz tzw. Dokumenty Chwili, czyli komunikaty i materiały dotyczące rożnych organizacji i instytucji oraz przez nie nadsyłane.

7. Dystrybucja – to seria, która dotyczy wysyłki, kolportażu i prenumerat czasopism oraz wymiany wydawnictw.

8. Pomoc – materiały te dotyczą pomocy dla pracowników kultury, którzy znajdowali się w Polsce w trudnej sytuacji, a także współpracy z wydawnictwami drugiego obiegu, Fundacji Pomoc Polakom na Wschodzie, Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Kulturze Polskiej, Fundacji Pomocy Bibliotekom Polskim, Fundacji Polcul.

9. Finanse – ta seria zawiera wszelkie rozliczenia, dowody księgowe, deklaracje podatkowe, dokumentację bankową z całego okresu funkcjonowania IKL.

10. Informacje o Działalności – serię stanowią wycinki prasowe dotyczące „Kultury” i Giedroycia oraz wystaw, które na ich temat organizowano. Do tego dochodzą również liczne prace doktorskie i magisterskie poświęcone IKL.

11. Materiały na Innych Nośnikach oraz Dokumenty Nietekstowe – w serii tej można wyróżnić fotografie mieszkańców Domu, mikrofilmy, dokumenty audiowizualne (filmy dotyczące redakcji), dokumenty dźwiękowe na kasetach i płytach winylowych, dokumenty elektroniczne, wycinki prasowe i dokumenty życia społecznego (plakaty, afisze).

12. Papiery Osobiste Mieszkańców Domu – to przede wszystkim spuścizny – materiały biograficzne, rodzinne, listy, notatki Józefa Czapskiego, Marii Czapskiej, Jerzego Giedroycia, Henryka Giedroycia, Zygmunta Hertza i Zofii Hertz.

13. Materiały Powierzone – znalazły się w archiwum, ponieważ zdecydowały się je tam przekazać osoby współpracujące z ILK lub ich rodziny. Należą do nich spuścizny Juliusza Mieroszewskiego, Konstantego A. Jeleńskiego, Feliksa Mantla, Leopolda Ungera, Stanisława Zaćwilichowskiego, Józefa A. Zielickiego, Kazimierza Studentowicza, Andrzeja Bobkowskiego. Ponadto do serii należą również archiwalia dotyczące Słownika Emigracji, Funduszu Pomocy Niezależnej Literaturze i Nauce Polskiej, Fundacji Polcul i inne drobne materiały.

Potrzeba było dużego wysiłku, aby w ciągu siedmiu lat doprowadzić archiwum, które narastało przez półwiecze, do takiego stanu, aby można było w miarę łatwo z niego korzystać. Jeszcze do niedawna historykom trudno było przestąpić próg Domu „Kultury”, głównie ze względu na to, że w zgromadzonych tam materiałach najlepiej poruszali się ci, którzy je wytworzyli (a nawet im nie zawsze udawało się znaleźć potrzebne dokumenty). Dzisiaj badacze mają do dyspozycji pomoc informacyjną, która daje możliwość wcześniejszego przygotowania kwerendy, na miejscu zaś znajduje się pracownia naukowa. Część archiwaliów znajduje się tam na wyciągnięcie ręki, a za kilka lat poszukiwania będą jeszcze łatwiejsze.

Bibliografia

• Tomasz Czarnota, „To zawsze zostanie dla potomności…”. Archiwalia w kręgu myśli i prac Jerzego Giedroycia, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2010.
• Przewodnik po zasobie Archiwum Instytutu Literackiego Kultura, opracowała Maria Wrede, Biblioteka Narodowa, Warszawa 2018.
• Maria Wrede, Kolekcje emigracyjne jako wyzwanie dla kustoszy narodowej pamięci. Na przykładzie Muzeum im. ks. Józefa Jarzembowskiego MIC, Archiwum Instytutu Literackiego Kultura, Spuścizny Samuela Tyszkiewicza i Archiwum Aleksandra Janty, „Prace Komisji PAU do Badań Diaspory Polskiej”, t. 1 (2012), s. 129–146.