Czy istnieje przepis na wygrane powstanie? W jaki sposób można się do niego przygotować? A może sukces zależny jest wyłącznie od czynników zewnętrznych i nie da się go przewidzieć?

Powstanie wielkopolskie z przełomu 1918 i 1919 roku to jeden z nielicznych wygranych polskich zrywów niepodległościowych. Mieszańcy prowincji poznańskiej jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej i w jej trakcie zdawali sobie sprawę, że do odzyskania niepodległości trzeba należycie się przygotować. Co więcej, uzmysławiali sobie, że wolność można odzyskać na wiele sposobów.

Przygotowanie zatem musiało być kompleksowe. Wielkopolanie liczyli się z możliwością wybuchu konfliktu zbrojnego, dlatego starali się zadbać o aspekt militarny. Wiedzieli, że muszą również utworzyć władzę cywilną, która na nowo zorganizuje życie społeczne na wyzwolonym terytorium i będzie rzecznikiem Polaków na arenie międzynarodowej.

Zbuduj swoją władzę

Podstawą udanego powstania jest zbudowanie własnej władzy. Dobrze zorganizowana administracja będzie w stanie urządzić życie cywilne wyzwolonych terenów, reprezentować interesy powstańców na arenie międzynarodowej i pozyskiwać sojuszników. Do jej utworzenia potrzebne są jednak dobrze wykształcone kadry i czas na rozbudowanie struktur terenowych.

Wielkopolanie znakomicie spełnili dwa powyższe warunki. Na początku Wielkiej Wojny ludzie związani z ruchami chadeckimi i endeckimi założyli Koło Międzypartyjne, zalążek przyszłej Naczelnej Rady Ludowej, która pełniła funkcję rządu nad Wielkopolską w trakcie powstania i w czasie trwania układu o zawieszeniu broni.

Organizacja dążyła do rozbudowania swoich struktur w terenie i przemianowała się w 1918 roku na Centralny Komitet Obywatelski (CKO), którego zadaniem był nadzór nad utworzeniem komitetów lokalnych. CKO, wykorzystując niestabilną sytuację w Niemczech, 12 listopada 1918 roku ujawniła się jako Tymczasowa Naczelna Rada Ludowa i utworzyła zarząd zwany Komisariatem.

W pracę w organizacji zaangażowali się członkowie ziemiaństwa i inteligencji, którzy posiadali wykształcenie i kompetencje do sprawowania funkcji administracyjnych. Sporą grupę zawodową stanowili lekarze (np. Czesław Meissner, Bolesław Krysiewicz) i prawnicy (np. Wojciech Trąmpczyński). Zaangażowali się również posłowie koła polskiego w parlamencie niemieckim (np. Władysław Seyda).

Zadbaj o legalizację władzy

Oprócz utworzenia władzy administracyjnej należy zadbać o jej legalizację. Cóż z tego, że administracja będzie istnieć, gdy nikt z osób decyzyjnych lub mających wpływ na bieg wydarzeń nie będzie chciał z nią rozmawiać?

Jak się do tego zabrać? Najlepszym sposobem jest działanie w granicach obowiązującego prawa. Warto zorientować się, czy przepisy dopuszczają np. jakąś formę samorządu lub organizowanie się społeczeństwa w stowarzyszeniach.

Taką drogą podążyła Wielkopolska. W momencie wybuchu rewolucji w Niemczech masowo zaczęły powstawać rady robotniczo-żołnierskie jako forma samorządu po organach rozpadającej się monarchii. CKO, ogłaszając się Tymczasową Naczelną Radą Ludową, doskonale wpasował się w ten nurt. Z kolei NRL, zabiegając o swoje legalne uznanie, ogłosiła wybory i zwołanie Polskiego Sejmu Dzielnicowego.

Sejm ów odwoływał się do idei sejmików gospodarczych, które dopuszczał zaborca. Władza niemiecka, wobec groźby zaprzestania dostaw żywności z Prowincji Poznańskiej w głąb Niemiec, niechętnie udzieliła pozwolenia na to zgromadzenie. A Polski Sejm Dzielnicowy, wybierając nowy skład Naczelnej Rady Ludowej i Komisariatu, zalegalizował tym samym ich działalność.

Zdobądź sojuszników

Jeśli chce się prowadzić walkę, dobrze jest też mieć sprzymierzeńca. Dobry sojusznik zadba o nasz interes na arenie międzynarodowej, udzieli pomocy, posłuży radą lub przynajmniej pozostanie bierny, nie ułatwiając zadania drugiej stronie konfliktu. Wersja minimalistyczna zakłada posiadanie jednego dużego sojusznika.

Polacy zaboru pruskiego nie mieli łatwej drogi do zdobycia przychylnego im partnera. Od samego początku wielkiego konfliktu, jakim była wojna światowa, wiedzieli jednak, że po jej zakończeniu mapa Europy zmieni się nie do poznania, a karty na kontynencie będą rozdawać zwycięskie mocarstwa. Niechęć do państwa niemieckiego od samego początku kazała im upatrywać sojusznika wśród członków Ententy.

Rolę przedstawiciela CKO na zachodzie pełnił Marian Seyda. Kiedy uformował się Komitet Narodowy Polski (KNP) w Paryżu (uznany przez aliantów za oficjalne polskie przedstawicielstwo), działacze wielkopolscy bez wahania powierzyli Komitetowi swoje interesy. Poprzez kontakt z KNP Wielkopolanie mogli liczyć na przychylność Francji. Jednak Wielka Brytania długo pozostawała nieczuła na postulaty Polaków zaboru pruskiego.

Szczególnym orędownikiem sprawy prowincji wielkopolskiej okazał się być marszałek Francji Ferdynand Foch. Postulował on włączenie do aktu rozejmowego z Niemcami zapisu o wycofaniu się wojsk niemieckich ze wschodu do granic z przed 1772 roku. Strona brytyjska silnie oponowała. Ostatecznie rozejm w Compiègne uwzględnił granice z 1914 roku, pozostawiając Wielkopolskę w państwie niemieckim.

Jednak Francuzi nie zaprzestali swoich starań. Niejednokrotnie zachęcali Wielkopolan do rozpoczęcia powstania. To również z kręgów francuskich miał pochodzić pomysł przesłania wojsk generała Hallera przez Gdańsk do zaboru pruskiego.

Po początkowych sukcesach powstańców, w połowie stycznia 1919 roku Niemcy zaczęli budzić się z marazmu. W obliczu zagrożenia i zbliżającego się terminu przedłużenia rozejmu między Niemcami a Ententą, NRL wzmogła działania dyplomatyczne. I ponownie mogła liczyć na poparcie marszałka Focha. 16 lutego 1919 roku rozejm został przedłużony w Trewirze, a jego postanowienia objęły również Wielkopolskę, ustanawiając linię demarkacyjną na froncie powstańczym.

Wyczekaj na odpowiedni moment

Istotny jest też wybór momentu rozpoczęcia zrywu. Ważne, aby przeciwnik był maksymalnie zaskoczony i nieprzygotowany do takiego obrotu sprawy. Niebagatelne znaczenie ma również sytuacja wewnętrzna w państwie oponenta i klimat międzynarodowy.

Wielkopolanie mieli pod tym względem ułatwione zadanie. Na arenie międzynarodowej Niemcy były państwem przegranym. W najbliższej przyszłości czekały je ciężkie negocjacje pokojowe i obciążenia związane z przegranym konfliktem. Dodatkowo społeczeństwo niemieckie, zmęczone wojną, wrzało. Przez państwo przetoczyła się fala rewolucyjna, która doprowadziła do upadku monarchii. W tej sytuacji Niemcy nie mieli ani sił, ani środków, żeby powstrzymać zmiany.

To wszystko stawiało Naczelną Radę Ludową w niezłej pozycji negocjacyjnej. Dodatkowo prowincja poznańska była jednym z głównych dostawców produktów rolnych i żywności w głąb Rzeszy. Groźba zaprzestania dostaw silnie oddziaływała na wyobraźnię Niemców, co dodatkowo zmiękczało ich stanowisko. A NRL, prowadząca politykę ugodową, uspokajała czujność niemiecką, przekonując, że Polacy dążą do pokojowego rozstrzygnięcia sprawy.

NRL liczyła się z możliwością wybuchu powstania, uważała jednak, że rok 1918 nie jest dobrym momentem dla rozpoczynania zrywu narodowego. Mimo to wydarzenia potoczyły się swoim torem. Iskrą zapalającą okazał się przyjazd Ignacego Jana Paderewskiego do Poznania 26 grudnia 1918 roku. Celem wizyty kompozytora była Warszawa i załagodzenie sporów wewnętrznych między rządem krajowym a KNP, niemniej muzyk przyjął zaproszenie do stolicy Wielkopolski. Jego przybycie i przemówienie wywołały falę patriotycznych manifestacji i rozruchy, których nikt już nie potrafił zatrzymać.

Zdobądź broń i przeszkól żołnierzy

Podstawą każdej walki są odpowiednio przygotowani żołnierze i zgromadzona w odpowiedniej ilości broń i amunicja. Bez należycie przeszkolonych kadr nie ma co marzyć o jakimkolwiek sukcesie militarnym.

Mieszkańcy zaboru pruskiego starali się zabezpieczyć i ten aspekt przygotowania do zrywu narodowowyzwoleńczego. Przed wojną rozwijał się ruch niepodległościowy pod przykrywką skautingu. Wielu późniejszych powstańców pierwsze doświadczenia potrzebne w prowadzeniu walki zdobywało w tej organizacji. Prężnie rozwijało się Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które faktycznie przygotowywało do służby wojskowej.

W momencie wybuchu Wielkiej Wojny rzesza młody Polaków prowincji poznańskiej została powołana w szeregi armii niemieckiej. Zdobywali doświadczeni wojskowe na frontach pierwszej wojny światowej. W miarę przedłużającego się konfliktu, Polacy zaczęli masowo dezerterować. Spora część z nich znalazła swoje miejsce w szeregach powstańczych.

Bardzo istotny okazał się również tzw. „zamach na ratusz”, przeprowadzony przez grupę wojskowych skupioną wokół Mieczysława Palucha. Efektem tej akcji było zmuszenie Niemców do wprowadzenia pewnej liczby Polaków do Wydziału Wykonawczego Rady Robotniczo-Żołnierskiej urzędującej w ratuszu miejskim Poznania. Ten krok umożliwił Polakom uzyskanie dostępu do broni niemieckiej zgromadzonej w mieście, ale również pozyskaniu cennych informacji wojskowych, m.in. o utworzeniu ochotniczych kompanii Służby Straży i Bezpieczeństwa.

Dzięki tej informacji Polacy sprawnie przeprowadzili werbunek wśród swoich rodaków do tej formacji przy jednoczesnym zniechęcaniu Niemców. Tym sposobem udało się zorganizować kilka czysto polskich kompanii, co później również stało się podstawą do formowania armii powstańczej.

***

Powodzenie powstania jest uwarunkowane bardzo wieloma czynnikami, zależnymi i niezależnymi od grupy przygotowującej zryw. Przypadek wielkopolski jest tego najlepszym przykładem. Na jego powodzenie miały wpływ zarówno samo przygotowanie Polaków, jak i sytuacja międzynarodowa, w jakiej znajdowali się Niemcy w momencie wybuchu walk. Gdyby choć jeden z wyżej wymienionych czynników nie zaistniał, efekt powstania mógłby być zupełnie inny.

Bibliografia

1. Antoni Czubiński, Zdzisław Grot, Benon Miśkiewicz, Powstanie wielkopolskie 1918–1919. Zarys dziejów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa–Poznań 1988.
2. Antoni Czubiński, Powstanie wielkopolskie 1918–1919. Geneza – charakter – znaczenie, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1988.
3. Antoni Czubiński, Mieczysław Sylwester Paluch (1888–1942). Organizator Powstania Wielkopolskiego i II Powstania Śląskiego, [w:] Zrodziła ich Ziemia Mogileńska, pod red. Czesława Łuczaka, Mogileńskie Towarzystwo Kultury w Mogilnie, Poznań 1997, s. 231–235.
4. Zbigniew Dworecki, Poznaniacy w Radzie Ludowej na Miasto Poznań i w Naczelnej Radzie Ludowej oraz ich kariery polityczne, „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 4, s. 41–60.
5. Andrzej Gulczyński, „Poznański” Sejm Dzielnicowy, czyli uwag kilka o korzeniach parlamentaryzmu odradzającej się Polski, „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 4, s. 9–26.
6. Przemysław Hauser, Niemcy wobec działalności polskiej w Poznaniu i prowincji poznańskiej w przededniu wybuchu powstania wielkopolskiego, „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 4, s. 125–143.
7. Zygmunt Kaczmarek, Zbiorowy portret poznaniaków w Naczelnej Radzie Ludowej, „Kronika Miasta Poznania”, 1998, nr 4, s. 27–40.
8. Janusz Karwat, Od idei do czynu: myśl i organizacje niepodległościowe w Poznańskiem w latach 1887–1919, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002.
9. Michalina Mogiłka, Polityka Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej wobec Niemiec w czasie powstania wielkopolskiego, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Res Politicae”, t. 4, 2011, s. 93–118.
10. Niemcy a Powstanie Wielkopolskie 1918–1919. Materiały z VIII Ogólnopolskiego Seminarium Historyków Powstania Wielkopolskiego, Kościan, 10 kwietnia 1987, pod red. Bogusława Polaka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Inżynierskiej, Koszalin 1994.
11. Marian Olszewski, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919, Krajowa Agencja Wydawnicza, Poznań 1988.
12. Bogusław Polak, Konspiracja polska w Poznaniu (1912–1918), „Kronika Miasta Poznania”, 1984, nr 3–4, s. 81–96.
13. Tenże, Mieczysław Paluch (1888–1942). Aneks: zamach na Ratusz, „Kronika Miasta Poznania, 1985, nr 4, s. 19–38.
14. Marek Rezler, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2016.
15. Stanisław Sierpowski, Aspekty międzynarodowe Powstania Wielkopolskiego 1918–1919, „Przegląd Zachodni”, 2008, nr 4, s. 73–102.