W maju minęła 90 rocznica otwarcia Powszechnej Wystawy Krajowej. Jej układ urbanistyczny i pawilony projektowali najlepsi architekci w Polsce. Niestety, zachowane do dzisiaj budynki dają niewielkie wyobrażenie o tym, jak wyglądała Pewuka. Możemy ją sobie jednak wyobrazić i zobaczyć na zdjęciach.
Powszechna Wystawa Krajowa (Pewuka), zorganizowana dla uczczenia 10. rocznicy odzyskania niepodległości, miała być przeglądem tego, jak żyje i pracuje odrodzona Polska. Nie brakowało spojrzenia z perspektywy historycznej, główny nacisk położono jednak na zaprezentowanie ówczesnego stanu państwa.
Aby zrealizować ten cel, trzeba było dobrze przemyśleć plan wystawy i odpowiednio zaaranżować dostępną przestrzeń. Poznań posiadał już infrastrukturę targową (m.in. to zaważyło o wyborze miasta na gospodarza) oraz puste przestrzenie na polach łazarskich. Do tego dochodziły także nieukończone budynki uniwersyteckie i Park Wilsona. Były to jednak tereny należące do różnych części miasta, które niełatwo było scalić w jedną przestrzeń wystawienniczą.
Trudne początki
Działki na obszarze przyszłej wystawy należały do wielu różnych właścicieli. Miasto poradziło sobie z tym dość szybko poprzez wykupienie potrzebnych gruntów. Kwestia rozwiązania problemów urbanistycznych spadła na barki ekipy inżynierów. Głównym architektem został Roger Sławski, który miał już wtedy na swoim koncie wiele uznanych realizacji (m.in. projekt elewacji Bazaru poznańskiego od strony al. Marcinkowskiego czy budynek Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk przy ulicy Mielżyńskiego). To głównie na jego barkach spoczęło urządzenie całego układu urbanistycznego i zaprojektowanie najważniejszych pawilonów.
Pomagał Sławskiemu Jerzy Müller, który był później jednym z najważniejszych architektów Gdyni. Pierwszy z nich zajął się terenami, na których miał być prezentowany dorobek głównych gałęzi przemysłu i budynki ministerstw, a drugi zajął się przede wszystkim obszarem zarezerwowanym dla drobnego przemysłu. Wiele pawilonów zaprojektowali inni architekci, zwłaszcza te należące do prywatnych wystawców.
Na terenach Międzynarodowych Targów Poznańskich największym problemem była Wieża Górnośląska, pozostałość po Wystawie Wschodnioniemieckiej z 1911 roku i symbol niemieckiej dominacji. Trzeba było tak zaprojektować pozostałe budynki, aby nieco zrównoważyć tę dominantę. Konieczne było także uwzględnienie innych, już istniejących pawilonów, m.in. przy wejściu na teren targów od strony dworca. Na potrzeby wystawy zdecydowano się też wykorzystać nieukończone gmachy przyszłych Collegium Chemicum i Anatomicum, których budowę rozpoczęto na początku lat 20. W tej części miasta znajdowały się jednak trzy cmentarze (Farny, Świętomarciński oraz Żydowski), co utrudniało zagospodarowanie terenu.
Park Wilsona, czyli dawny ogród botaniczny, był wcześniej częścią Wystawy Wschodnioniemieckiej, jego aranżacja nie stwarzała więc problemu. Postanowiono jedynie odremontować budynek palmiarni, który trzeba było właściwie postawić na nowo. Potrzebne było też przejście z parku na teren z pawilonem rzemiosła i bazarami – w tym celu wykorzystano ulicę Siemiradzkiego, łączącą Matejki z Ułańską.
Stąd blisko już było na pola łazarskie, gdzie postanowiono ulokować mniejsze gałęzie przemysłu. Obszar ten, jako niezagospodarowany, zdawał się nie nastręczać większych trudności. Problemy zaczęły się pojawiać w miarę jak zgłaszali się kolejni wystawcy, których koniec końców było więcej niż się spodziewano. Plany ewoluowały więc od przestrzeni bardziej uporządkowanej do układu, który musiał być kompromisem między estetyką a pomysłami wystawców i architektów.
Kiedy zatwierdzono projekty poszczególnych części wystawy, prace budowlane ruszyły pełną parą. Okres ten wspominał Władysław Czarnecki, zasłużony dla Poznania architekt:
Rozliczne roboty budowlane i usługowe, prowadzone na obszarze całego miasta, wymagały wzajemnego uzgodnienia i koordynacji, przy czym ścisłe dotrzymanie terminów musiało być przestrzegane i w czasie zgrane. Ten trudny obowiązek wziął na siebie prezydent Ratajski osobiście. W każdy poniedziałek o godzinie dziewiątej rano w Sali Sądowej starego ratusza zbierali się przedstawiciele wszystkich wydziałów technicznych i przedsiębiorstw miejskich […].
Potężne mrozy na początku 1929 roku utrudniły budowę pawilonów i poprzesuwały wiele terminów ukończenia prac, ostatecznie udało się jednak przygotować wszystko na czas, choć jeszcze dzień i noc przed otwarciem na terenach wystawowych trwała gorączkowa krzątanina.
Teren A
Wystawa miała przede wszystkim wywierać duże wrażenie wizualne. Jeśli zwiedzający przybył spoza Poznania, wysiadł na Dworcu Głównym lub Zachodnim (nazywanym również dworcem Małym) i wszedł na teren wystawy od strony mostu Dworcowego, przy wejściu widział dwa wysokie obeliski – jeden przy pawilonie biur obsługi publiczności, drugi przy bliźniaczym budynku Monopoli Państwowych. U podstawy obelisków znajdowały się kasy biletowe (po kilka kas było także na innych terenach). Bilet normalny, jednorazowy, kosztował 4 zł, a ulgowy 2 zł. Dostępne były również inne warianty wejściówek. Wystawę można było zwiedzać od 9:00 do 23:00, ale pawilony zamykano o 19:00. Wesołe miasteczko było za to czynne do późnych godzin nocnych.
Oczom gościa ukazywała się przede wszystkim Wieża Górnośląska, w której można było obejrzeć aparaty i narzędzia precyzyjne oraz samochody, łodzie i części do taboru transportowego. Po drodze do wieży zwiedzający mijał wspomniane wcześniej pawilony monopoli i biura obsługi klienta. Kierując się na prawo, docierał do tzw. placu Św. Marka, który wyróżniał się kolumnadą. Był to kompleks pawilonów, które obejmowały przemysł graficzny i papierniczy, westybul reprezentacyjny z charakterystyczną białą wieżą, przemysł włókienniczy (ogromne wrażenie robiły wprawione w ruch maszyny tkackie), konfekcyjny, chemiczny i elektrotechniczny. Taki układ miał równoważyć ciężar Wieży i jednocześnie podkreślać reprezentacyjny charakter i znaczenie pawilonów, które prezentowały najważniejsze gałęzie polskiego przemysłu.
Z Wieżą Górnośląską sąsiadowały dwa niewielkie, ale ciekawe architektonicznie pawilony: miasta Lwowa oraz biurowy. Nieopodal, na lewo od wieży, usytuowany był Pałac Targowy (wybudowany w 1925 roku według projektu Stefana Cybichowskiego), gdzie mieściła się wystawa przemysłu metalowego. Naprzeciwko niego, od strony ulicy Głogowskiej, Sławski zaprojektował halę przemysłu ciężkiego, która miała sprawiać wrażenie wielkiej hali fabrycznej. Obok niego stał budynek administracyjny Międzynarodowych Targów Poznańskich, w którym znajdowała się również restauracja „Belweder” – najbardziej elegancka i zarazem najdroższa na obszarze wystawy.
Kierując się na koniec terenu A, czyli na zachód, dochodziło się do kilku niewielkich pawilonów, z których największe wrażenie robił chyba ten postawiony przez Ligę Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. Na jego dachu znajdowała się rzeźba samolotu, a ściany zdobiły witraże.
Teren B
Ulicą Wystawową, która zaczynała się na skraju terenu „A”, za Pałacem Targowym, docierało się do ulicy Rektora Święcickiego, gdzie rozciągał się piękny, ozdobiony rzeźbami i zielenią obszar między Pałacem Rządowym a Pałacem Sztuki. Oba budynki zostały zaprojektowane przez Edwarda Madurowicza, Sławski jednak dostosował je do nowej roli, którą miały odgrywać przez kilka miesięcy. Pałac Rządowy nawiązywał do krakowskich Sukiennic. Przedstawiano w nim pracę niemal wszystkich ministerstw. Szczególnie cenne były oryginalne archiwalne dokumenty czy dzieła sztuki, ale zwiedzający zwracali uwagę przede wszystkim na znakomicie opracowane wykresy, które obrazowały wysiłek, jaki wykonała Polska w ostatnich latach.
Pałac Sztuki miał natomiast dużą, półokrągłą salę, której kształt widoczny był w bryle budynku. Było to rozwiązanie zaprojektowane na potrzeby studentów, którzy mieli tu oglądać lekcje anatomii. Zanim jednak budynek ugościł pierwszych adeptów medycyny, sale zamieniły się w jedną wielką wystawę malarstwa, rzemiosła artystycznego, rzeźby i pięknej książki. Szczególne wrażenie robiły ogromne kartonowe witraże Józefa Mehoffera. Założeniem twórców wystawy było zapewnienie przestrzeni dla wszystkich prądów w sztuce ówczesnej Polski. Krytykom się to nie do końca podobało, ale zwiedzający wychodzili z pawilonu zachwyceni. Pomiędzy budynkami, w ogrodzie urządzonym na wzór francuski, stanęła rzeźba Edwarda Wittiga „Lotnik”, która dzisiaj znajduje się w Warszawie.
Obok Pałacu Sztuki, przy ulicy Wystawowej, stanęły pawilon ministerstwa komunikacji – które mogło się pochwalić nie tylko pięknymi makietami stacji kolejowych i dworców, ale też pokazem taboru kolejowego – oraz pawilony przemysłu samochodowego i lotniczego. Dwa ostatnie zadziwiały rodzimymi produktami, o których w rzeczywistości mało kto wiedział.
Jeśli gość wystawy obejrzał tę część i skręcił obok Pałacu Rządowego w ulicy Śniadeckich. docierał do dużego pawilonu samorządów i kilku innych niewielkich budynków, np. półkolistego pawilonu Banku Polskiego. Idąc dalej, napotykał na Pałac Wychowania Fizycznego. Co ciekawe, znajdowało się tam miejsce, w którym można było zostawić pod odpowiednią opieką dziecko, by rodzice mogli spokojnie zwiedzić wystawę.
Podążając tą trasą można było znaleźć się na skrzyżowaniu ulic Śniadeckich i Wystawowej. Po prawej stronie znajdował się niezwykle ciekawy i bardzo nowoczesny pawilon ministerstwa poczt i telegrafów. Pokazywano tam nawet film „Tajemnica Skrzynki Pocztowej”. Obok znajdował się niewielki pawilon Polski współczesnej, który opowiadał o niej za pomocą wykresów i map. Stąd było już tylko kilka kroków do parku Wilsona.
Teren C
Pośrodku wystawy zorganizowano przestrzeń, która miała służyć głównie odpoczynkowi, choć nie tylko. Po drugiej stronie ulicy Śniadeckich, naprzeciwko wystawy ministerstwa poczt i telegrafów, dochodziło się do pawilonu Polonii zagranicą. Modernistyczny pałacyk nawiązywał do warszawskich Łazienek i prezentował wszelkie pamiątki, jakie udało się pozyskać od przedstawicieli polskiej emigracji ze wszystkich niemal stron świata.
Na lewo, wzdłuż ulicy Śniadeckich, stała centralna restauracja Pewuki – Dwór Huggera – urządzona w dawnej słodowni browaru Huggerów. Miała kilka sal, a wieczorami odbywały się tam przedstawienia kabaretowe. Tutaj również organizowano oficjalne bankiety, ale posilić się mogły tu również osoby o mniej zasobnych portfelach. Trochę zdziwienia wzbudzał kolor ścian – intensywny fiolet.
Równolegle do restauracji stały pawilony prasy i książki oraz firmy konfekcyjnej Bogusław Herse. Ten ostatni był wyjątkowy, ponieważ pomyślano go jako witrynę sklepową. Nie można było wejść do środka, a jedynie oglądać eksponaty za szybą. Nieco dalej prezentował się przemysł muzyczny, a po jego minięciu dochodziło się do jednego z najciekawszych i być może najładniejszych budynków – pawilonu hut szkła. Szklane były nie tylko jego ściany i eksponaty, ale również tablice i wykresy. W dalszej część parku, równolegle do ulicy Matejki, postawiono pawilony uzdrowisk i pracy kobiet. Ten drugi prezentował ogromną pracę jaką wykonały Polki, aby móc studiować i pracować. Był to zresztą jedyny pawilon zaprojektowany przez kobietę – Anatolię Hryniewiecką-Piotrowską.
Obok pawilonu Polonii, na tej samej osi, co huty szkła, stał nowoczesny budynek palmiarni, która była niekwestionowanym hitem wśród zwiedzających i stała się ozdobą Pewuki. Przestrzeń pośrodku parku została pięknie udekorowana kwiatami i zapraszała do wypoczynku lub odwiedzania kawiarni, które znajdowały się w pawilonie pracy kobiet, palmiarni i przy centralnej restauracji.
Tereny D i E
Z parku Wilsona przechodziło się wydzieloną ulicą, między kamienicami, do terenu przy ulicy Ułańskiej, gdzie wyróżniał się przede wszystkim długi budynek pawilonu rzemiosła. Oprócz niego znajdował się tam m.in. pawilon Polskiego Czerwonego Krzyża i bazar, na którym można było kupić niektóre z przedmiotów prezentowanych na wystawie.
Nadziemną kładką, nad ulicy Wyspiańskiego, docierało się do terenów zachodnich. Te były najbardziej różnorodne, głównie ze względu na liczbę prywatnych wystawców i mnogość drobniejszych gałęzi przemysłu. Oczom zwiedzającego ukazywał się najpierw kompleks budynków tworzących Publiczną Szkołę Powszechną nr 13 im. Jachowicza. Mieściły się tam pawilony polskiej sztuki ludowej, przemysłu galanteryjnego i zabawkowego. Tuż obok stał niewielki, ale piękny (szczególnie w nocy) pawilon zakładu witraży S.G. Żeleński oraz pawilon ceramiki budowlanej. Była to już część poświęcona budownictwu i można było stamtąd przejść do głównego wejścia (przy ulicy Wyspiańskiego).
Przy wejściu rozpoczynała się długa aleja, która dzieliła teren na dwie części. Po lewej stronie znajdowały się wszelkie pawilony związane z przemysłem spożywczym: od dużych hal po malutkie, jak te należące do firm cukierniczych (Fuchs, Wedel, Goplana) czy fabryki wódek Kantorowicza. Niemal całą resztę terenu zajmowały pawilony dotyczące rolnictwa. Bardzo ciekawy architektonicznie był pawilon nawozów sztucznych projektu Szymona Syrkusa. Ziemianki i włościanki wystawiły pawilon w formie szlacheckiego dworku, a Związek Ziemian pokusił się o mały pałacyk z portykiem. W tej części wystawy znajdowały się również wzorcowa obora, chlewnia, kurnik i stajnia.
Po drugiej stronie głównej alei umieszczono niezwykły pawilon przemysłu wódczanego, gdzie wystawiały się zakłady J.A. Baczewskiego ze Lwowa czy poznański Akwawit. Alkoholu można było skosztować, co oczywiście przyciągało wielu zwiedzających. Zwracano jednak przede wszystkim uwagę na wygląd budynku – na jego dachu stanęły osobliwe wieże z butelek. W pobliżu znajdowała się również paszteciarnia i lokal browaru okocimskiego z restauracją. Obok rzucał się w oczy przeszklony okrągły budynek dancingu, gdzie mieściła się kolejna restauracja i arena z trybunami. Odbywały się na niej pokazy i zawody sportowe. Największe kolejki ustawiały się jednak do wesołego miasteczka. Odwiedzających witała nad wejściem figura pana Twardowskiego na Księżycu. Największym powodzeniem cieszyła się kolejka górska, wodospad, z którego zjeżdżało się w łódce stromo do wody, oraz karuzela z samolocikami i strzelnica.
Niemożliwością było zwiedzenie Pewuki jednego dnia. Mieszkańcy Poznania często korzystali z biletów wielokrotnego wstępu. Każda część była inna pod względem architektonicznym. Styl historyczny, obecny na częściach A i B, nawiązywał do przeszłości, pozostałe tereny były polem do zaprezentowania przykładów modernizmu, a nawet awangardy w architekturze. Nie wszyscy to zauważyli, ale zdecydowana większość gości wracała zadowolona, dowiedziawszy się wiele o własnym kraju.
Bibliografia
- Stanisław Antczak, Wkład Poznania w przygotowanie i przeprowadzenie Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 r., „Kronika Miasta Poznania”, r. 1989, nr 2, s. 65–77.
- Hanna Grzeszczuk-Brendel, Architektura Powszechnej Wystawy Krajowej (1929) a architektura lat 30-tych w Poznaniu. Transfer idei modernistycznych, [w:] Modernizm w Europie – Modernizm w Gdyni. Architektura lat międzywojennych i jej ochrona, red. Maria Jolanta Sołtysik i Robert Hirsch, Urząd Miasta Gdyni, Gdynia 2009, s. 118–123.
- Szymon Piotr Kubiak, Modernizm zapoznany. Architektura Poznania 1919–1939, CA Centrum Architektury, Warszawa 2014.
- Lech Ławnicki, Powszechna Wystawa Krajowa w 1929 roku (urbanistyka), „Kronika Miasta Poznania”, r. 1976, nr 1, s. 45–60.
- Tenże, Powszechna Wystawa Krajowa w 1929 roku. Architektura, część pierwsza: „Kronika Miasta Poznania”, r. 1976, nr 4, s. 29–47; część druga: r. 1977, nr 1, s. 47–61; część trzecia: r. 1978, nr 2, s.77–82; część czwarta: r. 1978, nr 3, s. 75–89.
- Jerzy Müller, Budownictwo, [w:] Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929, pod red. Stanisława Wachowiaka, t. 2, Powszechna Wystawa Krajowa, Poznań 1930.
- Stanisław Waschko, Aprowizacja na PWK, w: Powszechna Wystawa Krajowa w 1929 roku, pod red. Stanisława Wachowiaka, t. 2, Powszechna Wystawa Krajowa, Poznań 1930.
- Tenże, Rozrywki na PWK, [w:] Powszechna Wystawa Krajowa w Poznaniu w roku 1929, pod red. Stanisława Wachowiaka, t. 2, Powszechna Wystawa Krajowa, Poznań 1930.
- Barbara Zwolanowska, Architektura Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w roku 1929, „Rocznik Historii Sztuki”, t. 11 (1976), s. 177–225.
