Anglosaskie spojrzenie na odrodzenie Polski. „Lobbyści: Zachodni rzecznicy polskiej niepodległości” [recenzja]

Jesienią zeszłego roku staraniem Ośrodka Karta ukazała się dwutomowa publikacja źródłowa pod redakcją Andrzeja Turowskiego zatytułowana Lobbyści: Zachodni rzecznicy polskiej niepodległości. Umożliwia ona spojrzenie na odrodzenie Rzeczpospolitej z amerykańsko-brytyjskiego puntu widzenia.

Tytuł: Lobbyści: Zachodni rzecznicy polskiej niepodległości (tom 1: W Wersalu; tom 2: Raporty z Polski) Autor: Andrzej Turowski (redaktor) Wydawnictwo: Ośrodek Karta Rok wydania: 2021 Liczba stron: tom 1: 368; tom 2: 360.

Jest to już kolejne – po Amerykaninie w Warszawie z 2018 roku – wydawnictwo źródłowe związane tematycznie odrodzeniem polskiej państwowości. Twórcy postawili sobie za cel umożliwić czytelnikowi „spojrzenie na sprawę odzyskania przez Polskę niepodległości z rzadziej dotąd przywoływanej perspektywy zachodnich uczestników negocjacji pokojowych w Paryżu”. Tytułowi lobbyści zaś „to osoby wyrażające przychylny stosunek do sprawy polskiej, czy to z powodów osobistych […], czy też z racji wyznawanych zasad”.

Cel ten należy uznać za zasadny, gdyż – jak trafnie wskazuje Redaktor obu tomów – jest to podejście rzadko spotykane. Warto zwrócić uwagę, że – jak podkreśla Robert Gerwarth – kontekst międzynarodowy niepodległości uzyskiwanych przez państwa środkowo-europejskie nie spotyka się na ogół z żywym zainteresowaniem historyków z tej części kontynentu. Tych zachodnich ogranicza zaś bariera językowa.

Publikację podzielono według kryterium chronologiczno-problemowego. Pierwszy tom poświęcony jest zagadnieniom z okresu Konferencji Pokojowej w Paryżu z 1919 roku oraz – w zdecydowanie mniejszej części – I wojny światowej. Tom drugi zawiera materiały pochodzące od osób przebywających i działających na terenach odradzającej się Polski w końcowym okresie globalnego konfliktu oraz świtu niepodległości. W ramach poszczególnych tomów materiały uporządkowano problemowo – w poszczególnych rozdziałach poruszane są zagadnienia takie jak kwestia granic, przynależność państwowa Śląska, lobbing na rzecz sprawy polskiej w dobie konferencji.

Na wstępie wypada się zastanowić, dla kogo przeznaczone jest omawiane wydawnictwo. Dość ogólna nota redakcyjna pozwala przypuszczać, że skierowane jest do możliwie szerokiego grona odbiorców. Uzasadnia to dobór źródeł. Autorzy zdecydowali się na przybliżenie czytelnikowi niepublikowanych dotychczas w Polsce materiałów, co stanowi o wartości recenzowanej publikacji, nie są jednak w swych założeniach całkowicie konsekwentni – kilka fragmentów z dziennika ambasadora Hugh S. Gibsona ukazało się niedawno po polsku w ramach wspomnianego już tomu Amerykanin w Warszawie.

Dobór materiałów rodzi pewne wątpliwości odnośnie do tytułu publikacji. Według zespołu redakcyjnego zawarte w niej źródła dotyczą „lobbystów zachodnich”, pojęcie to jest jednak nieostre. Po pierwsze, autorzy przytaczają prawie wyłącznie materiały amerykańskie – brytyjskie są w zdecydowanej mniejszości, a francuskich w publikacji nie uraczymy. Pewną odpowiedź na powód tej decyzji możemy odnaleźć w artykule wprowadzającym Janusza Odziemkowskiego, który wskazuje w nim na zmniejszenie znaczenia Francji na arenie międzynarodowej. Jakkolwiek pozycja francuska była w owym czasie słabsza niż brytyjska czy amerykańska, to nie na tyle, aby jej zdanie można ignorować. Szkoda zatem, że na kartach książki nie znalazły się chociażby opinie Julesa Cambona. Możliwe było także przypomnienie fragmentów pamiętników Ferdinanda Focha, których polskie wydanie liczy już sobie dziewięćdziesiąt lat i nie zawsze jest łatwo osiągalne.

Wątpliwości budzi także użycie słowa „lobbyści”. Sam „przychylny stosunek” do Polski nie wystarczy, by określić kogoś tym słowem. Konieczne jest wskazanie wywierania przez daną osobę wpływu na organy władzy państwowej, a to nie w każdym z przypadków miało miejsce.

Poza tymi zastrzeżeniami, mając na uwadze grupę docelową, dobór źródeł należy uznać za trafny. Redaktorzy przytoczyli fragmenty dzienników i wspomnień dyplomatów, polityków i ekspertów wypowiadających się przychylnie na temat sprawy polskiej, a w kilku miejscach przywołali też materiały dyplomatyczne. Na końcu każdego z tomów zamieszczono pomocne biogramy twórców tych materiałów. Liczne przypisy rzeczowe i biograficzne pozwolą czytelnikowi na w miarę swobodną lekturę.

W zdecydowanej większości przytaczane źródła były już wcześniej publikowane w języku angielskim, jedynie te autorstwa Esme Howarda, Harry’ego Wade’a, Hugh Gibsona, Herberta Hoovera oraz Edwarda M. House’a mają charakter archiwalny. Poza nielicznymi wyjątkami (materiały przechowywane w The National Archives of the United Kingdom i Hoover Institute oraz pamiętniki Shotwella) źródła te są powszechnie dostępne w Internecie: czy to na stronie Internet Archive (archive.org), czy to w archiwum cyfrowym Uniwersytetu Yale (House Diaries).

Ma to swoje dobre i złe strony. Czytelnik nieobeznany z językiem angielskim z pewnością będzie miał teraz ułatwiony dostęp do tych źródeł. Ten, kto posługuje się językiem Shakespeare’a, może zajrzeć do oryginalnych materiałów, skonfrontować je z proponowanym przez zespół redakcyjny Lobbystów tłumaczeniem lub zorientować się w szerszym kontekście prezentowanych informacji. Z drugiej jednak strony pojawia się pytanie: skoro przytłaczająca większość opublikowanych w książce materiałów jest łatwo dostępna, to czy nie należało pokusić się o bardziej oryginalny dobór tekstów?

Treść prezentowanych materiałów jest różnorodna i bardzo dobrze oddaje stosunek ich autorów do Polski i Polaków. Język przytaczanych materiałów jest klarowny, często – choć nie zawsze – zdradzający osobisty stosunek autorów do prezentowanych problemów i wydarzeń. Tym samym, zgodnie z intencjami zespołu redakcyjnego, czytelnik otrzymuje możliwość spojrzenia na sprawę polską z amerykańsko-brytyjskiego puntu widzenia.

Zespół redakcyjny nie zdecydował się jednak na wyłożenie zasad edycji źródłowej, nie jest zatem jasne, czy materiały archiwalne, które wykorzystano na potrzeby tej książki, mają charakter drukowany, maszynopisowy czy odręczny. Czy na marginesach oryginałów sporządzono notatki, a jeśli tak, to o jakiej treści? Nie ma też wzmianek – jeżeli wykorzystywany pamiętnik czy dziennik miał kilka wydań – co decydowało o wyborze jednego z nich. Enigmatyczny pozostaje też klucz doboru źródeł, nie licząc przychylnego stosunku autorów do sprawy polskiej i Polaków. Przyjmując to szerokie kryterium, można było przytoczyć o wiele więcej materiałów.

Cały zbiór poprzedzony jest wspomnianym już artykułem Janusza Odziemkowskiego. Stanowi on syntetyczne wprowadzenie do tematyki prezentowanej przede wszystkim w pierwszym tomie. Oba tomy wieńczą też posłowia odgrywające podobną rolę. Teksty te sprawdzają się w swej syntetycznej formie, szkoda jednak, że ich Autor, powołując się na cudze opinie lub sygnalizując pewne problemy, tak oszczędnie korzysta z przypisów. Jest to szczególnie odczuwalne w przypadku kwestii, które budziły mniejsze zainteresowanie polskich historyków. Czytelnik powinien zatem otrzymać, przynajmniej w formie zalecanej literatury, wykaz ważniejszych pozycji, które pozwoliłyby mu zgłębiać tematykę. Lepiej wypada to w przywoływanym już Amerykaninie w Warszawie.

Moje wątpliwości budzą też pewne nazbyt – w moim przekonaniu – daleko idące uproszczenia. Autor podnosi z jednej strony przychylny stosunek francuskiego premiera Georges’a Clemenceau do Polaków. Z drugiej jednak strony to ten polityk, zapytany, dlaczego nowopowstałe państwa musiały podpisać traktaty mniejszościowe, odparł, że „wschodni Europejczycy są inni” (MacMillan 2018). Przywoływany przez Autora izolacjonizm brytyjski (Damski 2017) pozostaje tu pewną wypraną z kontekstu figurą, a polityka równowagi sił przyświecała rządowi brytyjskiemu na długo przed wojnami napoleońskimi (Grobis 2008). Milczenie mocarstw w sprawie polskiej miało być według Autora rezultatem bliższych relacji francusko-rosyjskich, ale zapomina on, że duże znaczenie miały też zabiegi Bismarcka. Przez długi czas przekonywał on pozostałe państwa zaborcze, że w kwestii polskiej musiały pozostawać jednomyślne (Wereszycki 2010a; 2010b; 2010c). Podobne uproszczenia widać w przypadku stosunku USA do wojny czy do Polonii. (Biskupski 1986; May 1966).

Wyliczone tu z recenzenckiego obowiązku wątpliwości nie oznaczają, że uważam omawiane wydawnictwo za złe. Wręcz odwrotnie, postrzegam je za bardzo istotną popularyzatorską pozycję. Wiele z przytoczonych wątpliwości nie będzie miało większego znaczenia dla szerszego grona odbiorców. Czytelnik bardziej wymagający może mieć, jak ja, mieszane uczucia, warto jednak podkreślić, że Lobbyści są także wartościowym uzupełnieniem nie tylko przywoływanego tu już kilkakrotnie Amerykanina w Warszawie, ale i np. Polskich Dokumentów Dyplomatycznych 1919. Pozwalają też osobom zainteresowanym odradzaniem się państwa polskiego sięgnąć po lekturę, która odróżnia się od standardowych narracji, często wyrwanych z kontekstu międzynarodowego lub niepotrzebnie go ograniczających.

Bibliografia

• B. Biskupski, Paderewski as Leader of American Polonia, 1914–1918, „Polish American Studies”, Vol. 43 (1986), № 1, s. 37–56.
• Tenże; Jochen Böhler, Jan-Roman Potocki, Vivian Hux Reed: Wprowadzenie, [w:] Hugh S. Gibson, Amerykanin w Warszawie, 1919–1924. Niepodległa Rzeczpospolita oczami pierwszego ambasadora Stanów Zjednoczonych, red. Vivian Hux Reed, M.B. Biskupski, Jochen Böhler i Jan-Roman Potocki, Znak Horyzont, Kraków 2018, s. 31–76.
• Przemysław Piotr Damski, Doktryny izolacji. Amerykańska i brytyjska polityka odosobnienia przed I wojną światową, [w:] Politycy, dyplomaci i żołnierze. Studia i szkice z dziejów stosunków międzynarodowych w XX i XXI wieku ofiarowane Profesorowi Andrzejowi Maciejowi Brzezińskiemu w 70. rocznicę urodzin, red. Radosław Paweł Żurawski vel Grajewski, Dariusz Jeziorny i Sławomir Michał Nowinowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2017, s. 31–52.
• Robert Gerwarth, Dlaczego pierwsza wojna światowa się nie skończyła (1917–1923), Wydawnictwo Rebis, Warszawa 2017.
• Jerzy Grobis, U podstaw brytyjskiej polityki równowagi sił w Europie w latach 1685–1763, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008.
• Margaret MacMillan, Paryż 1919: sześć miesięcy, które zmieniły świat. Konferencja pokojowa w Paryżu 1919 roku i próba zakończenia wojny, Napoleon V, Oświęcim 2018.
• Ernest May, The World War and American isolation, 1914–1917, Harvard University Press, Cambridge 1966.
• Henryk Wereszycki, Sojusz trzech cesarzy. Geneza 1866–1872, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
• Tenże, Sojusz trzech cesarzy. Walka o pokój europejski, 1872-1878, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
• Tenże, Koniec sojuszu trzech cesarzy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.