W ostatnim czasie żywe są dyskusje o granicach tolerancji, poprawności politycznej i wolności słowa. W tym kontekście szczególnie ciekawa jest sprawa profanacji hostii dokonanej w XVI wieku. Erazm Otwinowski wyrwał wówczas księdzu monstrancję, rzucił na ziemię i podeptał. Jaka kara go spotkała?

Na tle Europy I Rzeczpospolita była krajem niezwykle wręcz tolerancyjnym. Kiedy w 1572 roku we Francji doszło do rzezi kalwinów (tzw. hugenotów), Rzeczpospolita była tak bardzo zszokowana, że postanowiono zagwarantować prawnie, że w państwie polsko-litewskim nie dojdzie do podobnych ekscesów. W myśl konfederacji warszawskiej każdy miał prawo do swobody religijnej i niemożliwe było narzucenie konkretnego wyznania wolnemu człowiekowi.

Noc św. Bartłomieja – rzeź hugenotów w Paryżu i poza nim, w czasie której zabito przynajmniej kilka tysięcy osób. Obraz François Duboisa, 1572–1584 r. (ze zbiorów Musée cantonal des beaux‑arts w Lozannie, nr inw. 729)

Tolerancja bez poprawności politycznej

Źródeł tej tolerancji jest wiele i nie wszystkie są tak oczywiste, jak mogłoby się zdawać. Na pewno niemałe znaczenie miała różnorodność etniczna obywateli Rzeczpospolitej. W jednych ławach poselskich siadywali Polacy, Litwini, Rusini i przedstawiciele Prus, którzy chcąc nie chcąc musieli współpracować, choć mówili różnych językach i wyznawali różne religie. Wpierw było to jedynie prawosławie i katolicyzm, potem doszły do tego wyznania reformowane. Nie można było funkcjonować inaczej niż w pokoju – choć niekoniecznie w zgodzie.

Niemałe znaczenie miały też zagraniczne podróże polskiej szlachty. Przez cały wiek XVI wielu młodych ludzi jeździło do rozlicznych ośrodków intelektualnych na terenie całej Europy, poznawali tym samym coraz to nowsze światopoglądy i dostosowywali je do doświadczeń z rodzimego kraju.

Religie w Rzeczpospolitej Obojga Narodów w 1573 r. (rys. Halibutt, Maciej Szczepańczyk, z poprawkami Hoodinski, CC BY 3.0)

Ponadto Rzeczpospolita znajdowała się na peryferiach Europy. Nie tylko z dala od głównych ośrodków ekonomicznych, ale również od centrum religijnego. Dystans z Polski do Watykanu był na tyle duży, że nad Wisłą mniej uważnie słuchano wskazań Stolicy Apostolskiej. Polacy, owszem, wierzyli i szanowali w pełni religię katolicką, ale robili to po swojemu, nierzadko z dużą dozą antyklerykalizmu. Ponad kościelne nakazy przedkładali więzy towarzyskie. Ważne było, czy dany człowiek jest przyjacielem i szlachcicem, a dopiero potem, w co wierzy.

Należy sobie przy tym zdawać sobie sprawę, że tolerancja religijna w I Rzeczpospolitej miała specyficzny charakter. Po pierwsze, prawo do wyznawania własnej wiary nie dawało przyzwolenia na działanie na szkodę państwa. Stąd też niezbyt wyrozumiale traktowano arian, którzy wprost nawoływali do pacyfizmu. Stawali się celem ataków zarówno ze strony katolików, jak i przedstawicieli wyznań reformowanych.

Akt konfederacji warszawskiej (Archiwum Główne Akt Dawnych, zbiór Dokumentów Pergaminowych, nr 4467)

Tolerancja nie była też rozumiana tak jak dzisiaj, jako szacunek dla innych światopoglądów i prawo ich wyznawania. Oznaczała raczej przeświadczenie, że każdy może być głupi, może trwać w swojej głupocie i kultywować ją do woli. Zostawiało to pole do otwartych i nieprzerwanych sporów między przedstawicielami poszczególnych wyznań.

Na porządku dziennym było obrażanie, wyśmiewanie i szykanowanie drugiej strony. Każdy miał prawo wytykać to, co uważał za bezmyślność adwersarza. I każdy zarazem godził się, że sam może zostać wyśmiany. Nie istniało pojęcie poprawności politycznej, ale też nikt się czuł się znacząco urażony. Bywały jednak wydarzenia, które wzbudzały dyskusję o granicach swobody w tym zakresie .

Erazm Otwinowski – dyplomata, poeta, teolog

Erazm z Rotterdamu – wielki imiennik i wzór Otwinowskiego. Portret autorstwa Hansa Holbeina młodszego. 1523 r. (ze zbiorów National Gallery w Londynie, nr inw. L658)

Erazm Otwinowski mógł być jednym z najzdolniejszych poetów swoich czasów. Na świat przyszedł w 1529 roku w Leśniku Dużym, we wsi położonej niedaleko Lublina w rodzinnych dobrach swojej średniozamożnej rodzin szlacheckiej. Jako młody, ale raczej biedny człowiek nie był w stanie wyjechać na zagraniczne studia, służył natomiast na dworze marszałka wielkiego koronnego Piotra Kmity, jednego z najbogatszych i najbardziej wpływowych ludzi w Polsce. Tam zapoznał się między innymi z działami Erazma z Rotterdamu, którego był wiernym czytelnikiem, i starał się wcielać jego idee w życie.

W czasie pobytu na dworze Kmity Otwinowski po raz pierwszy zetknął się z ruchem reformacyjnym. Zafascynowany kalwinizmem, w wieku 26 lat porzucił wyznanie katolickie jako jeden z pierwszych szlachciców na ziemi lubelskiej. Kiedy zmarł jego opiekun, Erazm przeszedł na dwór Stanisława Tęczyńskiego, również gorącego zwolennika reformacji.

Otwinowski zajął się przede wszystkim pracą dyplomatyczną i razem z polskimi poselstwami podróżował do Szwecji i Danii, a także do Turcji. Równolegle parał się też poezją i nie były to amatorskie wprawki. Spod jego pióra wychodziły jedne z najważniejszych dzieł epoki. Nie wszystkie dotrwały do naszych czasów, co jest niewątpliwie wielką stratą. We fragmentach zachowali się jego „Bohaterowie christiańscy” opisujący najważniejszych działaczy reformacji. Znane są też dzisiaj jego poezje biblijne, np. „Przypowieści pana Naszego Jezusa Chrystusa”. Erazm Otwinowski był wnikliwym badaczem Pisma Świętego, wręcz teologiem, co w pewien sposób tłumaczy jego zachowanie.

Profanacja hostii

W 1564 roku, a więc jeszcze przed uchwalenie konfederacji warszawskiej, podczas procesji Bożego Ciała w Lublinie, działacz kalwiński i poeta religijny Erazm Otwinowski wyrwał celebransowi monstrancję, rzucił ją na ziemię i podeptał. Swój czyn argumentował przekonaniem, że procesja „ubliżała Bogu”. Tak opisał to wydarzenie Jędrzej Moraczewski:

Procesja z okazji święta Bożego Ciała, miniatura z rękopisu Godzinek Spinoli, druga dekada XVI wieku (ze zbiorów J. Paul Getty Museum, nr Ms. Ludwig IX 18 (83.ML.114), fol. 48v)

Otwinowski napadł znajomego sobie księdza celebranta podczas processyi na Boże Ciało w Lublinie (r. 1564) i wrzeszczał na niego: „mówiłem ci już nieraz, że nie masz grzeszyć odbywaniem processyi; przyrzekłeś, że już tego nie zrobisz, a jesteś tak upartym, że znowu robisz… powiedzże mi zaraz Ojcze nasz”. Ksiądz się zmięszał, oddał monstrancyą innemu i mówił Ojcze nasz, a gdy przyszedł do słów: „któryś jest w niebiesiech”: „stój! zawołał Otwinowski, więc widzisz Bóg jest w niebiesiech, a nie w chlebie i w twojém pudełku” po czém z wściekłością porwał monstrancyą, rzucił o ziemię i podeptał. Lud nabożny, zgrozą przejęty, począł się ruszać, lecz Otwinowski uszedł do domu Piotra Suchodolskiego, wymknął się i uciekł z miasta.

Janusz Tazbir dodaje jeszcze, że Otwinowski miał krzyknąć „Bóg jest w niebie, a więc nie ma go w chlebie, nie ma w twej puszce” i dopiero potem ją podeptać. Rzeczpospolita stanęła przed nie lada problemem – jak osądzić czyn zuchwałego kalwinisty. Niezaprzeczalnie dokonał zbezczeszczenia hostii i tak też postrzegali tę sprawę katolicy, ale jego czyn nie był wymierzony w religię jako taką. Otwinowski argumentował, że to procesja jest aktem profanacji.

Proces, czyli kogo obraził Erazm Otwinowski

Szlachcic skrył się u swojego przyjaciela Piotra Suchodolskiego, który nie wydał go podstaroście. Sprawa odbiła się w kraju szerokim echem. Katolicy w otoczeniu króla, w tym kardynał Stanisław Hozjusz, zaczęli przekonywać, że sytuacja może mieć tragiczne reperkusje i spowodować, że kraj pogrąży się w bezprawiu. Zygmunt August zainteresował się sprawą i wezwano Otwinowskiego przed sąd sejmowy w Piotrkowie. Jak pisał Jędrzej Moraczewski:

Pozwanego Otwinowskiego przed sąd sejmowy w Piotrkowie (roku 1565) bronił przyjaciel Rey z Nagłowic i dowodził, że jeżeli obżałowany dopuścił się obrazy Boga, to go sam Bóg z pewnością skarze, czy to piorunem, czy otworzeniem pod jego nogami przepaści, bo za krzywdę wyrządzoną Mojżeszowi ukarał Kora, Dathana i Abirona. Księdzu atoli obżałowany stłukł tylko szkiełko od monstrancyi i zniszczył kawałek opłatka, co razem dwóch groszy nie warto. Za rzecz tak drobną prawa polskie żadnéj kary nie przepisują.

Król nakazał, aby Otwinowski nigdy więcej nie próbował powtarzać swojego czynu i sprawa rozeszła się po kościach. Sprawca profanacji dalej mógł służyć na dworach, a do tego oddawać się pracy pisarskiej. Zmarł w 1614 roku, wcześniej związawszy się z arianami, i często brał udział w dysputach religijnych, głownie z jezuitami.

Dodać należy, że sprawa Erazma Otwinowskiego nie była jedyną. Jeszcze co najmniej raz doszło do ataku na procesję Bożego Ciała, tym razem za panowania Stefana Batorego. Marcin Kreza wyrwał księdzu hostię i podeptał. Wtedy monarcha stwierdził, że jeśli coś podobnego wydarzy się ponownie, będzie osobiście interweniował, ale tym razem sprawcę puszczono wolno. Zupełnie inny los spotkał Włocha Franco de Franco, który w 1611 dopuścił się w Wilnie podobnego czynu i został skazany na tortury i śmierć. Trzeba jednak zaznaczyć, że nie był on szlachcicem.

Bibliografia

  • Stanisław Kot, Erazm Otwinowski, poeta-dworzanin i pisarz różnowierczy „Reformacja w Polsce”, r. 6 (1934).
  • Jędrzej Moraczewski, Dzieje Rzeczpospolitej polskiej z pierwszej połowy szesnastego wieku, Nakładem i drukiem N. Kamieńskiego i Spółki, Poznań 1847.
  • Janusz Tazbir, Państwo bez stosów i inne szkice, Universitas, Kraków 2000.

Skomentuj. Jesteśmy ciekawi Twojej opinii!