„Odbudowa miasta Poznania. Wybór źródeł” [recenzja]

Dziś trudno wyobrazić sobie spacer po poznańskiej starówce bez podziwiania trykających się na ratuszu koziołków czy spojrzenia na stragany skryte w podcieniach wielobarwnych domków budniczych. Jedne i drugie należą do najbardziej charakterystycznych i najczęściej fotografowanych elementów architektonicznych miasta, nieodłącznie wrośniętych w jego panoramę. Gdyby jednak odbyć ten sam spacer w lutym 1945 roku, tuż po wyzwoleniu miasta, obraz utrwalony na zdjęciu przedstawiałby ruiny.

Zgodnie z szacunkami z sierpnia 1945 roku w wyniku działań wojennych w Poznaniu uszkodzeniu uległo przeszło 5800 budynków (t. 1, s. 26), co stanowiło ok. 55% struktury miejskiej. Największe zniszczenia dotyczyły dzielnic Stare Miasto i Chwaliszewo, które niemalże zrównano z ziemią. Odbudowy wymagały zerwane mosty na Warcie, dziesiątki kościołów – także te usytuowane na Ostrowie Tumskim – obiekty użyteczności publicznej, w tym uniwersyteckie i hale targowe, budynki przemysłowe oraz mieszkalne, z których jedna piąta nie nadawała się do użytku.

Nie ulega wątpliwości, że czas powojenny był dla Poznania okresem niezwykle trudnym, ale i ważnym. Po włączeniu do terytorium Polski Ziem Zachodnich rola miasta jako stolicy regionu znacznie wzrosła, czego widocznymi oznakami były chociażby szybko zwiększająca się liczba ludności i stałe poszerzanie się granic administracyjnych. Poznań ponownie stał się ważnym punktem na administracyjnej, gospodarczej, naukowej i kulturowej mapie kraju, jego rozwój nie byłby jednak możliwy bez jego odbudowy.

Temat odbudowy miasta cieszył się umiarkowanym, ale stałym zainteresowaniem badaczy począwszy od lat 50. XX wieku. Spośród bardziej aktualnych publikacji, które poruszają to zagadnienie, wymienić należy dwa historyczne opracowania ogólne dotyczące dziejów Poznania: pod red. Jerzego Topolskiego i Lecha Trzeciakowskiego („Dzieje Poznania 1793–1945”, cz. 2: „1918–1945”, Warszawa–Poznań 1998) oraz autorstwa Przemysława Matusika („Historia Poznania 1945–2016”, t. 4, Poznań 2021). Tematem zajmowali się także urbaniści, w tym m.in. Piotr Marciniak, który w bardzo przystępny sposób przedstawił powojenną odbudowę Poznania, wpisując ją w szerszy kontekst polityczny i społeczny („Doświadczenia modernizmu. Architektura i urbanistyka Poznania w czasach PRL”, Poznań 2010).

Pod koniec 2022 roku na poznańskim rynku wydawniczym ukazała się nowa publikacja dotycząca omawianego wycinka dziejów wielkopolskiej stolicy. Mowa o dwutomowym opracowaniu „Odbudowa miasta Poznania. Wybór źródeł”, opublikowanym nakładem wydawnictwa Archiwum Państwowego w Poznaniu oraz Wydawnictwa Rys. Czytelnicy, którzy zdecydują się sięgnąć po tę pozycję, uzyskają dostęp do ponad 350 dokumentów obejmujących okres od 2 lutego 1945 roku do 13 października 1955 roku.

Autorki – poznanianki zajmujące się historią społeczną, doktorki na Wydziale Historii UAM – Celina Barszczewska oraz Julia Wesołowska, zatrudniona również w Archiwum Państwowym w Poznaniu – podjęły się trudu sprawdzenia, uzupełnienia i przygotowania do druku materiałów, które na przełomie lat 70. i 80. XX wieku zaczął opracowywać prof. Stanisław Nawrocki, znany historyk i regionalista oraz zasłużony dyrektor i pracownik poznańskiej placówki archiwalnej. Efektem jego starań było powstanie kilkuset stron maszynopisu zawierającego setki dokumentów dotyczących odbudowy miasta w pierwszym dziesięcioleciu po zakończeniu II wojny światowej. Niestety, jak to często bywa, wykonana przez prof. Nawrockiego i jego współpracowników praca nie ujrzała światła dziennego z powodu braku wystarczających środków finansowych. Materiały, przez dziesięciolecia zapomniane, czy też – jak określają to autorki – odłożone do szuflady, szczęśliwie doczekały się publikacji kilkadziesiąt lat po ich zebraniu.

Podejmując się zadania przygotowania edycji źródłowej, autorki wykonały ogromną pracę, nie tylko odszukując opracowane przez prof. Nawrockiego dokumenty i porównując ich treść z oryginałami, ale także uaktualniając ich dane bibliograficzne, w tym zmieniające się wraz z upływem lat sygnatury.

Lwia część przedstawionych w publikacji materiałów, będących w przeważającej mierze wytworem instytucji państwowych, pochodzi z czterech zespołów archiwalnych, na których bazowała kwerenda prof. Nawrockiego. Są to: Poznańska Dyrekcja Odbudowy (87 dokumentów), Miejska Rada Narodowa w Poznaniu (22), Zarząd Miejski stołecznego Miasta Poznania (133) oraz Prezydium Rady Narodowej Miasta Poznania (9). Dodanym przez autorki uzupełnieniem są pojedyncze dokumenty wytworzone przez spółki prywatne i przedsiębiorstwa, a zachowane w zespołach Bazar Poznański (6) oraz Polska Izba Handlu Zagranicznego – Zarząd Międzynarodowych Targów Poznańskich w Poznaniu (3).

W pracy, zgodnie z założeniem prof. Nawrockiego, przyjęto układ chronologiczny. Ogrom materiału źródłowego spowodował, że całość podzielono na dwie części. W pierwszym tomie ujęto 118 dokumentów powstałych w latach 1945–1946, od 2 lutego 1945 roku do końca 1946 roku. W drugim tomie – 260 dokumentów z lat 1947–1955, wytworzonych od 5 lutego 1945 roku do 13 października 1955 roku. Choć ostatni tom obejmuje wyraźnie dłuższy przedział czasu, objętość obu książek jest porównywalna, co stanowi efekt znacznej intensyfikacji prac związanych z odbudową miasta w pierwszych latach po wojnie.

Podjęta przez prof. Nawrockiego praca miała obejmować pierwszą dekadę odbudowy, i właśnie to rozwiązanie przyjęły Autorki, chcąc zachować jak największą wierność pierwotnej koncepcji. Z perspektywy czasu wydaje się jednak, że lepszą cezurą końcową byłby rok 1956, powszechnie uznawany w architekturze za moment przełomowy, łączący się z odejściem od socrealizmu i otwarciem się na modernizm. Pokłosiem wprowadzeniem nowego stylu są chociażby budynki Galerii Miejskiej Arsenał oraz Wielkopolskiego Muzeum Wojskowego, umiejscowione w centralnej części Starego Rynku.

Należy podkreślić, że zebrany materiał jest fascynujący. Z przedstawionych w publikacji dokumentów na pierwszy plan wysuwa się przede wszystkim obraz ogromnych strat, jakich doświadczyło miasto oraz nakładu pracy i środków, jakie trzeba było włożyć w jego odbudowę. Źródła pokazują jednakże dużo więcej. Znajdziemy w nich odzwierciedlenie tego, jak przyszły Poznań – jego rolę, charakter i estetykę – wyobrażali sobie włodarze i architekci miasta. Jest to tym ciekawsze, że realizacja powstałych w latach 40. i 50. planów zdeterminowała dzisiejszy kształt miasta. Równocześnie wiele z przedstawionych w źródłach wizji architektonicznych nie doczekało się realizacji. W końcu część z omawianych w materiałach problemów (np. zagospodarowanie terenów nadwarciańskich) do dziś stanowi przedmiot dyskusji.

Ciekawym uzupełnieniem publikacji są materiały ikonograficzne pochodzące z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu, Narodowego Archiwum Cyfrowego oraz Cyfrowego Repozytorium Lokalnego – Cyryl. Wśród nich znajdziemy plany, szkice, schematy organizacyjne poszczególnych komórek władz miejskich oraz – nierzadko poruszające – fotografie zrujnowanego i odradzającego się miasta. Autorki zdecydowały się na umieszczenie tych źródeł chronologicznie wśród dokumentów z danego roku kalendarzowego (wyjątkiem jest zdjęcie zamku cesarskiego z 1948 roku znajdujące się między materiałami z roku poprzedniego). Niestety, część wybranych źródeł jest mało czytelna. Dotyczy to przede wszystkim schematów organizacyjnych, które po dopasowaniu formatem do wielkości publikacji mocno straciły na jakości. Zainteresowanemu czytelnikowi pozostaje opcja zapoznania się z oryginałami w czytelni poznańskiego archiwum.

Nie ulega wątpliwości, że publikację przygotowano z należytą starannością. Niemal niedostrzegalne są drobne błędy. Pracę uzupełniają ponadto bardzo dobrze opracowane aneksy: spisy dokumentów, ilustracji, indeks osobowy oraz bibliografia.

Założeniem autorek było przygotowanie książki dla szerszego grona odbiorców, co w przypadku edycji źródłowych nie zawsze stanowi łatwe zadanie. Naturalnym jest, że w pierwszej kolejności zainteresuje ona historyków. W jednym miejscu znajdą w niej oni bogaty wycinek materiałów dotyczących dziejów wielkopolskiej stolicy, w tym wiele ciekawych, dotychczas niepublikowanych dokumentów. Książka będzie także cennym źródłem dla architektów, urbanistów oraz konserwatorów wpływających na dzisiejszy kształt Poznania. W końcu, ze względu na bliską im tematykę i zazwyczaj przystępny język zachowanych świadectw, publikacją powinni zainteresować się sami poznaniacy, najmocniej wrośnięci w tkankę miasta i do dziś na własnej skórze odczuwający efekty wielu decyzji podjętych kilkadziesiąt lat temu. Znajdą w niej oni obraz miasta zniszczonego, obciążonego historią, ale także – a może przede wszystkim – bliskiego im i żywego.

1 z 2

Tytuł: Odbudowa miasta Poznania. Wybór źródeł, t. 1, 1945–1946, t. 2, 1947–1955 Opracowały: Celina Barszczewska, Julia Wesołowska Wydawnictwo: Wyd. Archiwum Państwowego w Poznaniu, Wydawnictwo Rys Rok wydania: 2022 Liczba stron: 420 (t. 1) + 414 (t. 2)