Dziś feminizm kojarzy się głównie, jakkolwiek nie byłoby to dużym uproszczeniem, z organizacjami lewicowymi. W przedwojennej Polsce sytuacja nie była tak prosta. Obok socjalistek czy komunistek o prawa kobiet walczyły też konserwatywne katoliczki, choć pojmowały cele tej walki nieco inaczej…
W Polsce feminizm różnił się znacząco od kobiecych ruchów społecznych i politycznych na zachodzie Europy. Nadwiślańskie emancypantki podążały ku swoim prawom odmienną drogą i były też inaczej traktowane przez mężczyzn, a przynajmniej przez część z nich – i to tę, która od pewnego momentu miała bardzo dużo do powiedzenia w sferze politycznej.
Historycznie rola kobiet w Polsce (czy też szerzej na dawnych ziemiach Rzeczpospolitej Obojga Narodów) była większa niż na Zachodzie. Mężczyźni – zajęci służbą w wojsku i działalnością polityczną – częściej przebywali poza domem niż przy rodzinnym ognisku, szczególnie na bardziej niespokojnych i zagrożonych przez najazdy tatarskie ziemiach wschodnich.
Szlachcianki nierzadko zostawały w związku z tym głównymi administratorkami majątków, a na ich głowach spoczywała nie tylko opieka nad gospodarstwem, ale też obrona dworu w sytuacjach kryzysowych. Matka Polka nie była więc tylko panią domu, ale również jego opiekunką i zarządczynią.
Gospodynie i konspiratorki
Pozycję kobiet wzmocnił jeszcze wiek XIX. Kiedy mężczyźni byli zajęci konspirowaniem i powstaniami, to ich żonom przypadała rola gospodarzy majątków. Oczywiście nie było to powszechne i nie każda szlachcianka potrafiła odnaleźć się w takiej roli, ale sam fakt, że kobiety mogły i czasami podejmowały się samodzielnego zarządzania dworem, sprawiał, że postrzegano je nieco inaczej. W efekcie miały one znacznie mniej ograniczone pole działalności niż na przykład Angielki.
Swój wkład w ten stan rzeczy miała również konspiracja. Walka o wolność kraju zacierała częściowo różnice między płciami i Polki brały czynny udział w działalności nielegalnych organizacji – zwłaszcza odkąd zaczęto na większą skalę przemycać „bibułę”. Rychło okazało się, na co zwracał uwagę między innymi Józef Piłsudski, że niewieście stroje były wręcz stworzone do ukrywania w nich dziesiątek broszur, co pozwalało czynnie wspierać sprawę odzyskania niepodległości. Kobiety były konspiratorkami, łącznikami, a kiedy trzeba, zajmowały się znacznie trudniejszymi zadaniami.
Niejako w podzięce dla ich ofiarności odrodzona Polska dała kobietom prawo głosu. Rzeczpospolita znalazła się tym samym w europejskiej awangardzie, wyprzedzając takie państwa jak Francja, Belgia, Szwecja czy Stany Zjednoczone. Opinie wyrażające sprzeciw, nawet jeśli się zdarzały, nie były głośne i znaczące. Zarówno na prawej, jak i po lewej stronie sceny politycznej widziano potrzebę przyznania głosu osobom obu płci.
Nie znaczy to, oczywiście, że sprawa równości została rozwiązana. Sytuacja kobiet nadal różniła się od pozycji mężczyzn – były one chociażby gorzej opłacane i zmagały się z licznymi negatywnymi stereotypami. Niemały problem stanowił też fakt, że wiele z nich nie wiedziało, co z prawem głosu zrobić.
Feministki od prawa do lewa
W okresie pierwszych wyborów do parlamentu jednym z głównych celów feministek było wyciągnięcie kobiet z domów, aby skorzystały z możliwości oddania głosu. Aktywistki dążyły też do wywalczenia możliwości uprawiania jak największej liczby zawodów, przy czym zdarzało im się w tym zakresie wycofywać w imię interesu całego społeczeństwa (takiego, jak go wówczas pojmowano). W czasie wielkiego kryzysu, kiedy pracy brakowało, zachęcano kobiety, aby z niej rezygnowały i oddawały swoje etaty mężczyznom – taki pogląd przedstawiała również część środowisk kobiecych.
Przedwojennych polskich feministek nie da się zaszufladkować po prawej bądź po lewej stronie sceny politycznej. Ich organizacje reprezentowały całe spektrum poglądów, a łączyła je walka o kobiecy punkt widzenia, co nie zawsze oznaczało jednak dążenie do uzyskania nowych praw i przywilejów. Aktywistki te można z grubsza podzielić na trzy grupy.
Pierwszą z nich były działaczki liberalne albo komunistyczne, w dużej mierze zapamiętane i dobrze znane dzięki czasom PRL, kiedy o nich często mówiono. Drugą stanowiły socjalistki, które bywały też związane z sanacją – o nich historia pamięta już mniej, gdyż w Polsce Ludowej obóz rządzący po zamachu majowym grał rolę czarnego charakteru. Wreszcie – trzecią grupę stanowiły feministki konserwatywne, zrzeszone w organizacjach chrześcijańskich lub narodowych. Pamięć o nich jest już prawie zupełnie zmarginalizowana, mimo że stanowiły największą grupę.
Za sprawą kina i relacji literackich obraz przedwojennych feministek jest też nieco wykrzywiony. Dosyć często przedstawia się je jako kobiety w męskim stroju, które wręcz zatracały swoje kobiece atrybuty. Za archetyp takiej osoby uchodzi Maria Rodziewiczówna, autorka „Lata leśnych ludzi” (a skądinąd konserwatywna feministka), która ubierała się zawsze po męsku i paliła papierosy na sposób uznawany za niekobiecy.
Publicystki i komunistki
Każdy, kto chociaż trochę interesuje się historią przedwojennej Polski, musiał słyszeć o Irenie Krzywickiej, skandalistce i feministce. Głosiła między innymi konieczność całkowitego uniezależnia się kobiet od mężczyzn oraz propagowała świadome macierzyństwo. Jej wielkim sojusznikiem był Tadeusz Boy-Żeleński który prowadził kampanię na rzecz rozpowszechnienia antykoncepcji i zniesienia kar za aborcję oraz walczył ze wszystkim, co uznawał za szeroko pojęty ciemnogród.
Ruch ten nie miał zorganizowanej struktury i opierał się na wyrazistych osobistościach, które prezentowały swoje poglądy na łamach prasy. Jednym z największych wymiernych dokonań Krzywickiej było stworzenie wraz z Żeleńskim Poradni Świadomego Macierzyństwa, w której kobiety mogły się bezpłatnie przebadać i uzyskać porady dotyczące zdrowia i planowania rodziny. Wśród sympatyków tego środowiska należy wymienić między innymi Zofię Nałkowską oraz Wandę Melcer.
Nieco inaczej wyglądała sprawa w przypadku komunistów. Emancypacja kobiet nie była dla nich celem, ale środkiem do realizacji politycznych zamiarów, jakim była budowa międzynarodowego komunizmu. Kobiety nie mogły zatem tkwić w schematach stworzonych przez burżuazyjne sposoby myślenia o świecie, lecz powinny zrzucić kajdany i ramię w ramię z mężczyznami walczyć o nowe, lepsze jutro. Stąd też tematyka feministyczna odgrywała wśród komunistów rolę eksponowaną, ale nie zasadniczą.
Socjalistki
Nieco inaczej to wyglądało w środowiskach socjalistycznych i sanacyjnych. Tam działania na rzecz prawa kobiet były jednym z elementów patriotycznej walki o nową Polskę i wynikały z długiej tradycji. Przykładem takiej organizacji było Polskie Stowarzyszenie Kobiet z Wyższym Wykształceniem zrzeszające czołowe polskie uczone, między innymi Marię Ponikowską oraz Teodorą Męczkowską.
Blisko z nimi związany był Klub Polityczny Kobiet Postępowych, w którym działała między innymi żona lidera PPS Zofia Daszyńska-Golińska oraz lekarka Justyna Budzińska-Tylicka. Zajmował się on przede wszystkim politycznym lobbingiem w parlamencie, a na sztandarach miał nie tylko o prawa kobiet, ale też dzieci. Dzięki jego staraniom w pierwszej polskiej konstytucji pojawiły się zapisy dotyczące praw nieletnich.
Jedną z najliczniejszych organizacji, cieszącą się zarazem wsparciem obozu sanacyjnego, był Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet kierowany przez żonę Zofię Moraczewską. Większość jego członkiń rekrutowała się z dawnych działaczek PPS i Polskiej Organizacji Wojskowej, a w szczytowym momencie liczył on 50 tysięcy osób. Miał on bezpośredni wpływ na politykę, z którego korzystał.
Ponadto aktywistki Związku zakładały czytelnie, ochronki i przedszkola, a nawet szkoły, aby w ten sposób pomagać kobietom. Długofalowym celem organizacji było stworzenie takiego prawa, dzięki któremu Polki mogłyby cieszyć się pełnią swobód bez żadnych ograniczeń ideologiczno-religijnych. Dążono do tego, by stały się one świadomymi obywatelkami, które zbudują nową Polskę.
Chrześcijanki i nacjonalistki
Podobnie wyglądała sprawa w przypadku prawego skrzydła ruchów kobiecych. Chociaż dzisiaj trudno to sobie wyobrazić, chrześcijańskie i narodowe feministki odgrywały niebagatelną rolę w życiu politycznym. Jako jedne z nielicznych miały faktyczny wpływ na zmiany ustrojowe w państwie i do tego były niezwykle dobrze zorganizowane.
Do największych feministek II Rzeczpospolitej należała Maria Moczydłowska, posłanka na sejm z ramienia Narodowego Zjednoczenia Ludowego. Od początku swojej działalności parlamentarnej walczyła o prawa kobiet, ze szczególnym uwzględnieniem praw nauczycielek. Do tego walczyła o sprawę, która łączyła konserwatyzm z feminizmem, a mianowicie o uchwalenie ustawy antyalkoholowej. Dzięki jej staraniom wprowadzono w Polsce coś na kształt prohibicji, czyli tak zwane lex Moczydłowska, które ograniczało możliwość sprzedaży alkoholu. Jak zapewniała sama twórczyni tych regulacji, jej celem było ratowanie polskiego społeczeństwa przed zagładą.
Jej sejmową koleżanką była Gabriela Balicka-Iwanowska, jedna z założycielek Narodowej Organizacji Kobiet – jednej z największych sił politycznych, jakimi dysponowały polskie feministki. W szczytowym momencie zrzeszała 78 tysięcy osób i posiadała 200 oddziałów. Jej celem było uświadamianie kobiet o ich politycznej roli i kształtowanie ich poglądów w duchu katolickim i narodowym, a jednocześnie walka z liberalnymi reformami, w tym także z dopuszczeniem rozwodów i ślubów cywilnych. Na działalność Narodowej Organizacji Kobiet składały się między innymi prowadzenie burs, czytelni i przedszkoli.
Blisko związane z NOK było Stowarzyszenie Zjednoczonych Ziemianek będące ugrupowaniem zrzeszającym katolickie szlachcianki, które zajmowały się lobbowaniem na rzecz praw kobiet i zarazem praw narodowych.
***
Co prawda wszystkie przedwojenne feministki walczyły o prawa kobiet, ale w różny sposób odpowiadały na pytanie, jak te prawa mają wyglądać i z jakich wartości mają wynikać. Jedne z nich chciały społeczeństwa liberalnego, inne konserwatywnego i katolickiego.
Bibliografia
- Działaczki społeczne, feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich po 1918 roku (na tle porównawczym), t. 2, red. Agnieszka Janiak-Jasińska, Katarzyna Sierakowska, Andrzej Szwarc, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009.
- Kobieta w Sejmie. Działalność posłanek Narodowej Organizacji Kobiet. Zarys sprawozdania za lata 1919–1927, nakładem Narodowej Organizacji Kobiet, Warszawa 1928.
- Marcin Łysko, Udział kobiet w życiu publicznym II Rzeczypospolitej Polskiej, „Miscellanea Historico-Iuridica”, t. 14 (2015), z. 1.
- Polskie kobiece stowarzyszenia i związki współpracy międzynarodowej kobiet, oprac. Jan Bełcikowski, nakładem Towarzystwa Wydawniczego „Polska Zjednoczona”, Warszawa 1939.
- Równe prawa i nierówne szanse: kobiety w Polsce międzywojennej, red. Anna Żarnowska i Andrzej Szwarc, wydawnictwo DiG, Warszawa 2000.
- Szlaki kobiet. Przewodniczka po Polsce emancypantek, red. Ewa Furgał, Fundacja Przestrzeń Kobiet, Kraków 2015.
